Ανάμεσα σε κοτούλες που σουλατσάρουν κι ένα παγώνι που περιφέρεται κάτω από τις μπανανιές, ένας ένας οι μαθητές σηκώνονται για να παραλάβουν το απολυτήριό τους. Για μία και μοναδική ημέρα μέσα στον χρόνο απολαμβάνουν τη λιακάδα σε έναν κήπο που μοιάζει ειδυλλιακός –αν δεν σηκώσεις ψηλά τα μάτια και αν σταθείς μονάχα στις ζωγραφιές που στολίζουν τη μάντρα, σε μια αυλή που φαντάζει παραδεισένια–, αν δεν έχεις περπατήσει στους σκοτεινούς διαδρόμους των φυλακών, στους χώρους όπου διδάσκονται, επιβιώνουν, κοιμούνται, νοσηλεύονται και σκοτώνουν τον χρόνο που κυλάει αργά και βασανιστικά.

Ομως σήμερα, για τους ελάχιστους που είχαν την τύχη να βρίσκονται σήμερα εδώ, είναι μια μέρα χαράς – και τίποτα δεν μπορεί να την σκιάσει. Δεν μπορώ να πω ποιοι είναι πιο χαρούμενοι σε τούτη την αυλή, οι μαθητές, οι δάσκαλοι ή οι ελάχιστοι καλεσμένοι στη μικρή αυτή γιορτή, όπου βραβεύονται πολλά περισσότερα από την επιμέλεια στα μαθήματα. Είναι η επιμονή να διαβάζεις ενώ γύρω σου «γίνεται αρκουδόγαμος», να ψάχνεις μια γωνιά με ησυχία όταν στον χώρο σου ακόμα και η τουαλέτα δεν είναι ιδιωτική, αλλά χωρίζεται με ένα πανί, να κάνεις τις ασκήσεις σου σε ένα ψυγείο τον χειμώνα και σε ένα καμίνι το καλοκαίρι, αφού δεν υπάρχει κλιματισμός, να λύνεις καμιά φορά μαθηματικές ασκήσεις ακόμα κι αν πεινάς.

Με άλλα λόγια, να εξακολουθείς να ονειρεύεσαι, να παλεύεις όταν όλα μοιάζουν χαμένα, να αγωνίζεσαι να δεις τον εαυτό και τον κόσμο με ματιά άλλη από αυτή που σε έφερε εδώ. Και μέσα στο πιο σκληρό περιβάλλον, που μοιάζει κάποιες στιγμές πως περισσότερο είναι οργανωμένο ώστε να σε εκδικηθεί ή να σε περιθωριοποιήσει, να ψάχνεις την ευγνωμοσύνη, την κατανόηση, τη γνώση, τη συγχώρεση –για τον εαυτό σου πρώτα κι όσα έκανες, για την οδύνη που προκάλεσες στους ανθρώπους σου, για την κοινωνία ολόκληρη, αλλά και για ένα σύστημα που σε κατασκεύασε– κι ας μην το λες έτσι.

Στο Δημοτικό και το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών Κορυδαλλού οι μαθητές κι οι δάσκαλοι γιορτάζουν τη λήξη της σχολικής χρονιάς. Οι μαθητές αυτονόητα ευχαριστούν τους δασκάλους για όλα τα πολλά και θαυμαστά που τους δίδαξαν: από γραφή και ανάγνωση, μέχρι συγγραφή σεναρίου, γραφιστική, χαρακτική, σεναριογραφία, σκηνοθεσία, ηθοποιία, δημοσιογραφία. Ομως εδώ είναι και οι δάσκαλοι που ευχαριστούν τους μαθητές τους. Ο ένας μετά τον άλλο μιλάνε για όσα έμαθαν οι ίδιοι μέσα από τους μαθητές, για το δικαίωμα στη γνώση, για την αλληλεγγύη, την ισότητα και τη δημοκρατία.

Κάθε μέρα μια ιστορία

«Πιστεύω πως μας γέννησαν οι μέρες, γιατί κάθε μέρα είναι μια ιστορία κι είμαστε οι ιστορίες που ζούμε». Ξεκινώντας από τη φράση του Εντουάρντο Γκαλεάνο, οι μαθητές γράφουν για τα σύνορα που διέσχισαν οι ίδιοι και τα σύνορα της ψυχής τους, για τον τόπο του μέλλοντος όπου θα συναντηθούν ο παρών και ο παρελθών χρόνος, για τις διαδρομές τους στο χώρο και τις διαδρομές της σκέψης τους, για τα λάθη και την ουτοπία που «είναι ένας μαραθώνιος». Οπως λέει και μια από τις δασκάλες τους, «μιλάμε μέσα στην τάξη για όλα αυτά που μας πονάνε και πρέπει να μάθει η κοινωνία». Αν κάτι μοιράζονται όλοι οι κρατούμενοι, όπως μας επισημαίνουν, είναι η αγωνία: «Νοιάζεται κανείς για εμάς; Ρωτάνε οι άνθρωποι έξω, τι τους λέτε; Μας θυμούνται;».

Εκατομμύρια σελίδων έχουν γραφτεί για τις φυλακές, αλλά στην 6σέλιδη εφημερίδα που έβγαλαν οι κρατούμενοι συμπυκνώνεται όλη η γνώση που θα έπρεπε η κοινωνία μας να έχει. Γράφουν λοιπόν οι ίδιοι: «Στην αρχή οι δάσκαλοι είπαν πως θα κάνουμε μια άσκηση στη δημοσιογραφία. Δεν ξέραμε τι σημαίνει αυτό στην πράξη. Ξέραμε ότι είμαστε θυμωμένοι γιατί στις τηλεοράσεις φτάνουν μόνο θέματα που πουλάνε – τα λουξ κελιά, τα μαχαιρώματα, πότε πήρε ο ένας ή ο άλλος διάσημος μεταγωγή. Τίποτα από αυτά που θα έπρεπε στ’ αλήθεια η κοινωνία να γνωρίζει. Τίποτα για το συνωστισμό που μεγάλωνε σε συνθήκες πανδημίας, τους μήνες που τρώμε περιμένοντας το δικαστήριο, τον αποκλεισμό από την επαφή με την οικογένεια, τους δικαστές που δικάζουν πριν ακούσουν».

Στη μικρή αίθουσα στο εσωτερικό προαύλιο των φυλακών, που έχει στολιστεί με έργα των μαθητών, παρακολουθούμε σε έναν μεγάλο προτζέκτορα τις εργασίες τους. Εικόνες από τη Βαρκελώνη υπό τους ήχους φλαμένκο από το μάθημα της Γεωγραφίας, ένα φιλμάκι animation με τον εμπνευσμένο τίτλο «Κορυδάλλιοι νήσοι», χαρακτικά που φτιάχτηκαν για το βιβλίο που έβγαλαν οι μαθητές για τον «Βασιλιά κόκορα», μια μικρού μήκους ταινία που έγραψαν, σκηνοθέτησαν και πρωταγωνιστούν οι ίδιοι – και που θα μπορούσε να σταθεί επάξια σε φεστιβάλ, αλλά και θα έπρεπε να διδάσκεται στα τμήματα Εγκληματολογίας και Κοινωνιολογίας της χώρας.

Τώρα που το καλοσκέφτομαι, πολύ περισσότεροι φοιτητές από περισσότερα πανεπιστημιακά τμήματα θα έπρεπε να επισκέπτονται συστηματικά τις φυλακές – κι όχι μονάχα γιατί φυλακές ανοιχτές στην κοινωνία είναι εγγύηση αναβάθμισης του σωφρονιστικού συστήματος αλλά και για να έχουν άποψη για τον σωφρονισμό και την αντεγκληματική πολιτική. Ολοι όσοι ασχολούνται –από τους δικαστές και τους δικηγόρους μέχρι τους πολιτικούς και τους δημοσιογράφους– πρέπει να μάθουν από τους κρατούμενους και τις κρατούμενες, όσα το «Πανεπιστήμιο που δεν δίνει πτυχίο», όπως αποκαλούν οι ίδιοι τη φυλακή, τους έχει διδάξει.

Το είπε απλά και συγκλονιστικά η Μάγδα Φύσσα, που ήρθε στο σχολείο: «Η επίσκεψη στη φυλακή είναι για όλους μια εμπειρία ζωής». Οι μαθητές όρθιοι χειροκροτούν παρατεταμένα τη γυναίκα-σύμβολο του αντιφασιστικού αγώνα, που τους μιλάει με ζεστασιά και σεβασμό για τον δικό τους αγώνα να μάθουν, να ανοίξουν τους ορίζοντές τους, να απλώσουν τα φτερά τους. Ενα μάθημα ζωής για όλους μας άλλωστε είναι η ίδια η παρουσία της κυρίας Φύσσα εδώ, που χωρίς λόγια αλλά με τη στάση της ζωής της μιλάει για την αντοχή, για το κουράγιο, για το πώς κανείς αναζητά το φως και τη δικαιοσύνη ακόμα κι όταν η ζωή του βυθίζεται στο πιο βαθύ σκοτάδι.

Δάσκαλοι και μαθητές φτιάχνουν πίσω από τα κάγκελα μια μικρογραφία κοινωνίας μέσα στην τάξη, που μοιάζει με πρόπλασμα του κόσμου που μας αξίζει: όχι χωρίς λάθη και πάθη, αλλά με κατανόηση στο λάθος, με σεβασμό στο πάσχον πρόσωπο, με πίστη στο «ουδείς εκών κακός». Εν τέλει, πέρα από θρησκείες και δόγματα, φυλή και καταγωγή, αν θα έπρεπε με μια λέξη να την περιγράψω, θα την δανειζόμουν από τον χριστιανισμό: η σχολική κοινότητα στη φυλακή είναι «ευχαριστιακή».

«Πρώτα άνθρωποι, μετά κρατούμενοι»

Για να δανειστώ τις λέξεις τού (ας τον πούμε) Κώστα, «στο σχολείο οι καθηγητές μας μας κάνουν να νιώθουμε πρώτα άνθρωποι και μετά κρατούμενοι». Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, αλλά και για τους ορίζοντες που ξεδιπλώνονται μπροστά τους μετά την αποφυλάκισή τους, αν αποκτήσουν εφόδια όσο μένουν έγκλειστοι, για μια θέση από τις 31 του δημοτικού σχολείου στον Κορυδαλλό, το πρώτο Δημοτικό στις ελληνικές φυλακές, έγιναν 200 αιτήσεις! Εν τέλει το Συμβούλιο Εργασίας της φυλακής ενέκρινε τη φοίτηση για 25 μαθητές. Ανάλογα, για το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας (το αντίστοιχο Γυμνάσιο) έγιναν 348 αιτήσεις και εγκρίθηκε η φοίτηση 62 μαθητών.

Στις λιλιπούτειες αίθουσες που δεν επαρκούν για να στεγάσουν το μεράκι των καθηγητών και των δασκάλων, ούτε τη δίψα για γνώση των μαθητών κάθε μέρα κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους οι άνθρωποι που στερήθηκαν στα τρυφερά τους χρόνια το σχολείο, εδώ καλύπτουν τα κενά και – κυρίως– ξανασυστήνονται με άλλους όρους στον εαυτό τους και τους άλλους.

Η εκπαίδευση όλων των ανθρώπων –και όσων έχουν περιοριστεί στη φυλακή– είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα.

Οι κρατούμενοι και οι κρατούμενες, όπως και οι δάσκαλοι και οι καθηγητές και οι κοινωνικοί επιστήμονες ζητούν να ιδρυθούν σχολεία σε όλες τις φυλακές, σε όλες τις βαθμίδες. Ειδικά για τις γυναίκες κρατούμενες των Φυλακών Κορυδαλλού, που σε πολύ μεγάλο αριθμό στερούνται ακόμα και τη βασική εκπαίδευση, είναι επιτακτική ανάγκη η δημιουργία ενός σχολείου. Ωστόσο, αντί για βιβλία, τετράδια και μολύβια, οι κρατούμενες έκαναν για μια μέρα μαθήματα με «ιδιοκτήτη Ακαδημίας μοντέλων» (sic) για μακιγιάζ και χτενίσματα. Αντί για σχολείο, διοργανώθηκε... στις φυλακές πασαρέλα με επίδειξη μόδας με μοντέλα τις ίδιες τις κρατούμενες. «Η ομορφιά και η θηλυκότητα δεν φυλακίζονται» ήταν το σύνθημα της εκδήλωσης, αλλά η γνώση και η χειραφέτηση προφανώς εξοβελίζονται, αφού οι γυναίκες και τα κορίτσια στη φυλακή μένουν χωρίς το βασικό εφόδιο που είναι η εκπαίδευση.

Αντί η Πολιτεία να ανοίγει σχολεία παντού και να ενισχύει και να διευρύνει τις υπάρχουσες δομές, ώστε όλοι οι κρατούμενοι που το επιθυμούν να μπορούν να μπουν στην τάξη, αναρωτιέται κανείς πώς προτεραιοποιούν τις ανάγκες των κρατουμένων όταν τις ανεβάζουν σε ψηλά τακούνια και τις διδάσκουν πώς να λικνίζονται πάνω σε ένα ροζ χαλί.