Το Ποίημα ανήκει στην ποιητική συλλογή Ο Στόχος (1970), που περιέχει ποιήματα γραμμένα στην περίοδο της δικτατορίας (1967-1974).

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου 

Πέθανες — κι έγινες και συ: ο καλός.

Ο λαμπρός άνθρωπος, ο οικογενειάρχης, ο πατριώτης.

Τριάντα έξι στέφανα σε συνοδέψανε, τρεις λόγοι αντιπροέδρων,

εφτά ψηφίσματα για τις υπέροχες υπηρεσίες που προσέφερες.

Α, ρε Λαυρέντη, εγώ που μόνο το 'ξερα τι κάθαρμα ήσουν,

τι κάλπικος παράς, μια ολόκληρη ζωή μέσα στο ψέμα.

Κοιμού εν ειρήνη δε θα 'ρθω την ησυχία σου να ταράξω.

(Εγώ, μια ολόκληρη ζωή μες στη σιωπή θα την εξαγοράσω

πολύ ακριβά κι όχι με τίμημα το θλιβερό σου το σαρκίο).

Κοιμού εν ειρήνη. Ως ήσουν πάντα στη ζωή: ο καλός,

ο λαμπρός άνθρωπος, ο οικογενειάρχης, ο πατριώτης.

Δε θα 'σαι ο πρώτος ούτε δα κι ο τελευταίος.

Ανάλυση

Ο τίτλος του ποιήματος, με τον τύπο της λέξης να παραπέμπει στην αρχαία ελληνική γλώσσα, αλλά και στην καθαρεύουσα, λειτουργεί ως ένα ειρωνικό σχόλιο απέναντι στην επισημότητα και τη σοβαρότητα με την οποία η πολιτεία τιμά έναν από τους «καλούς» πολίτες της.

Ο ποιητής, παράλληλα, με τη χρήση σύντομων προτάσεων και τα άφθονα σημεία στίξης κατευθύνει τον αναγνώστη σε μια αργή ανάγνωση του ποιήματος, δημιουργώντας την αίσθηση πως πρόκειται για ένα επιτύμβιο επίγραμμα. Αν και συνήθως  στους επιτύμβιους στίχους επαινείται ο θανών, εδώ δίνονται δυο εκδοχές, η άποψη των πολλών και η άμεση αντίληψη του ποιητή που έρχεται σε αντίθεση με τα κούφια εγκωμιαστικά λόγια. Άλλωστε ο τρόπος γραφής, το ύφος και οι διακυμάνσεις της φωνής αναδεικνύουν την ειρωνική και σαρκαστική γλώσσα που σημαίνει πολύ περισσότερα από όσα λέει και που κορυφώνεται με τους στίχους στην παρένθεση και τη γενίκευση στον επίλογο μετεωρισμένο στίχο.

Η ειρωνεία του ποιητή δε στρέφεται μόνο κατά του Λαυρέντη, του υποκριτή και δόλιου Λαυρέντη, αλλά και κατά της κοινωνίας, η οποία μπροστά στην ανάγκη της να τιμήσει και να προβάλει ιδεατά και επιθυμητά πρότυπα συμπεριφοράς, εθελοτυφλεί απέναντι στις -πασιφανείς κάποτε- ενδείξεις πως ο τιμώμενος πολίτης δεν υπήρξε επί της ουσίας παρά ένας ακόμη «κάλπικος παράς», ένα «κάθαρμα». Έτσι, η πολιτεία εξαπατάται οικειοθελώς, μην τολμώντας να αποκαλύψει την έκταση της ηθικής και συνειδησιακής παρακμής των μελών της. Εξαπατάται γιατί θέλει να πιστεύει πως αποκρύπτοντας τη μικρότητα και την κενότητα των «διακεκριμένων» και «αξιοσέβαστων» πολιτών της, κατορθώνει να θέσει αξιόλογα πρότυπα για τους υπόλοιπους πολίτες.

Στην πρώτη στροφή συσσωρεύονται τα χαρακτηριστικά και ονοματοποιημένα επίθετα, τα πολλά στεφάνια, οι τρεις επικήδειοι λόγοι και τα ψηφίσματα, στοιχεία που καταδεικνύουν ότι ο νεκρός κατείχε κάποια δημόσια θέση ή ήταν κάποιος που πρόσφερε υπηρεσίες.

Ωστόσο, οι αμέσως επόμενοι στίχοι, με τρόπο καβαφικό αποκαλύπτουν πως όλα αυτά δεν είναι παρά μια πλάνη. Ο Αναγνωστάκης αξιοποιεί εδώ τη δραματική ειρωνεία, που τόσο συχνά χρησιμοποιεί ο Καβάφης στην ποίησή του, ανατρέποντας την αρχική εικόνα που είχε δημιουργήσει για τον τιμώμενο νεκρό. Το επίσημο ύφος της πρώτης στροφής εγκαταλείπεται και με εκφράσεις λαϊκές, αλλά καίρια καυστικές, ο ποιητής αποκαλύπτει πως ο νεκρός δεν ήταν παρά ένα κάθαρμα, ένας κάλπικος παράς που πέρασε τη ζωή του στο ψέμα και την υποκρισία. Όλα όσα η πολιτεία εξέλαβε ως «υπέροχες υπηρεσίες» δεν ήταν παρά τα προπετάσματα καπνού, η αναγκαία κάλυψη, ώστε ο Λαυρέντης να μπορεί με ασφάλεια να εξυπηρετεί τα προσωπικά του συμφέροντα.

Βέβαια, ο ποιητής δεν στοχεύει μικρόψυχα στο συγκεκριμένο άτομο αλλά στις πράξεις του και σε κάθε «Λαυρέντη», ο οποίος γίνεται αντιπροσωπευτικό όνομα-σύμβολο στον επιλογικό στίχο, π.χ. «Δε θα ΄σαι ο πρώτος ούτε δα κι ο τελευταίος.».

Στόχος του ποιητή είναι η τάση των ανθρώπων να επιζητούν την προσωπική τους διασφάλιση εις βάρος του συλλογικού συμφέροντος. Μια τάση που λαμβάνει τραγικές διαστάσεις αν ληφθεί υπόψη πως χαρακτηρίζει ακόμη και ανθρώπους της αριστεράς που όντας νεότεροι αγωνίστηκαν με πάθος για την κοινωνία και φάνηκε πως βάζουν το κοινό όφελος πάνω απ’ το ατομικό, πάνω απ’ τον εαυτό τους. Ο ποιητής βλέπει με αγανάκτηση ανθρώπους της γενιάς του να παραμερίζουν τα ιδανικά του παρελθόντος, να εγκαταλείπουν την πίστη στο συλλογικό αγώνα, να αδιαφορούν για την αξία της από κοινού προσπάθειας, και να επιδιώκουν μόνο την προσωπική τους ανάδειξη.

Ο Κυρ Παντελής 

Στίχοι: Πάνος Τζαβέλας
Μουσική: Πάνος Τζαβέλας
Πρώτη εκτέλεση: Πάνος Τζαβέλας
Άλλες ερμηνείες: Magic de Spell

Έντιμε άνθρωπε, κυρ-Παντελή,
έχεις κατάστημα κάπου στη γη.
Πουλάς εμπόρευμα, βγάζεις λεφτά
πολλά λεφτά, πολλά λεφτά.

Τις Κυριακές πρωί στην εκκλησιά
σταυροκοπιέσαι στην Παναγιά.

Έντιμε άνθρωπε, κυρ-Παντελή,
έχεις και σύζυγο, κόρη, παιδί,
μοντέρνα έπιπλα, έγχρωμη TV,
τρως τροφή πνευματική.

Μακριά από κόμματα μην βρεις μπελά,
"Πατρίς, θρησκεία και φαμελιά".

Έντιμε άνθρωπε, κυρ-Παντελή,
τι κι αν πεθαίνουνε πάνω στη γη
χιλιάδες άνθρωποι χωρίς ψωμί,
μαύροι, λευκοί ή κίτρινοι;

Ο γιος σου μοναχά να ’ναι καλά
ν’ αφήσεις τ’ όνομα και τον παρά.

Έντιμε άνθρωπε, κυρ-Παντελή,
σκεύρωσες, σάπισες στο μαγαζί.
Τη νιότη ξόδεψες και την ορμή
για τη δραχμή, για το πετσί.

Δίπλα σου τ’ όνειρο, η ζωή και το φως
μα εσύ στο κουφάρι σου κλεισμένος εντός.

Ξέρεις πως δώσανε, κυρ-Παντελή,
άλλοι τα νιάτα τους και τη ζωή
να γίνει τ’ όνειρο φέτα ψωμί
να φας κι εσύ, κυρ-Παντελή;

Κι εσύ τι έδωσες, κυρ-Παντελή;
Πες μας τι έκανες σ’ αυτή τη γη.
Πες μας τι άφησες κληρονομιά
που να εμπνέει τη νέα γενιά.

Έντιμε άνθρωπε, κυρ-Παντελή,
έντρομε, άβουλε, συ φασουλή,
βρώμισες τ’ όνειρο και την ψυχή,
άδειο πετσί χωρίς πνοή.

Έντιμοι άνθρωποι, νέα γενιά,
θάψτε τους έντιμους μες στα σπαρτά
κι αυτούς που φτιάξανε τον Παντελή
σκουλήκι άχρηστο σ’ αυτή τη γη.

Δυο λόγια

Η αυταπάτη του μικροαστού ότι μπορεί κάποτε να γίνει μεγαλοαστός, ότι μπορεί να πλουτίσει μέσα σε ένα σύστημα εξ’ ορισμού άδικο, τον οδηγεί στη θεοποίηση του ατομικού του πλούτου, της όποιας μικρότερης ή μεγαλύτερης ατομικής ιδιοκτησίας. Πάνω σε αυτό το έδαφος αναπτύσσεται ο ατομικισμός, η ιδιοτέλεια, η περιφρόνηση για την ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια και η ανύψωση της ιδιοκτησίας σε μέγιστο αγαθό.
Στο «θερμοκήπιο» του καπιταλισμού όπου ευδοκιμούν οι «κυρ-Παντελήδες» είναι διάσπαρτες οι ρίζες του φασισμού. Ο μικροαστός βρίσκει στο φασισμό το αντίδοτο απέναντι σε οτιδήποτε- και οποιονδήποτε- απειλεί τις επίπλαστες αυταπάτες του. Έτσι τρέφεται η απαξίωση και συχνά το μίσος απέναντι στους εργαζόμενους που αγωνίζονται για δικαιώματα, στους απεργούς, στους διαδηλωτές, στους πρόσφυγες και τους μετανάστες, σε κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες ανθρώπων, σε όσους ξεφεύγουν από τα στερεότυπα που έχουν δημιουργηθεί στο πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Ο φασισμός του «κυρ-Παντελή» είναι μακράν ο πιο επικίνδυνος, ο πιο δηλητηριώδης. Κι’ αυτό γιατί καλύπτεται πίσω από το πέπλο της υποκρισίας και της νοικοκυροσύνης. Έτσι ο «κυρ-Παντελής», ο κάθε μικροαστός που ζει και αναπνέει για την κοινωνική-ταξική του αναβάθμιση, γίνεται ο καλύτερος θεματοφύλακας του σάπιου καπιταλιστικού συστήματος και ταυτόχρονα νεκροθάφτης του μέλλοντος των παιδιών του.