Τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο 1879 λαμβάνουν χώρα στη Σύρο οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις στην ιστορία του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους.
Η βιομηχανική ανάπτυξη πυροδότησε και τις εργατικές κινητοποιήσεις για τη διεκδίκηση καλύτερων αμοιβών και συνθηκών εργασίας.
Ετσι, οι πρώτες απεργίες στον ελληνικό χώρο έγιναν τον Φεβρουάριο του 1879, στη Σύρο, το μεγάλο βιομηχανικό κέντρο της εποχής, από εργάτες του ναυπηγείου και των βυρσοδεψείων που πέτυχαν τη μείωση των ωρών εργασίας από 12 σε 10 και την καθιέρωση ενός κατώτερου μισθού.
Μάλιστα, στην απεργία των βυρσοδεψών σημειώθηκαν, για πρώτη φορά, και αιματηρά επεισόδια που προκάλεσαν την παρέμβαση στρατιωτικής δύναμης από την Αθήνα.
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, η Σύρος αποτέλεσε το πρώτο λιμάνι και σημαντικό σταθμό στην εμπορική και ναυτιλιακή ανάπτυξη της χώρας. Η Ερμουπόλη έγινε το κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου της ανατολής, εκατοντάδες καράβια φόρτωναν και εκφόρτωναν εμπορεύματα, η βιοτεχνία και η βιομηχανία ανθούσαν. Τη δεκαετία του 1870, η Σύρος διέθετε ναυπηγείο, βυρσοδεψεία, μηχανουργεία, σιδηρουργεία, εργοστάσια γυαλιού, κλωστοϋφαντουργία, τυπογραφεία, αλευρόμυλους, αποθήκες, μικρές επιχειρήσεις, ταυτόχρονα με ασφαλιστικές εταιρείες και γραφεία.
Χιλιάδες εργάτες, άντρες-γυναίκες, μεγάλοι και παιδιά (ως και 6 χρονών), απασχολούνταν στα εργοστάσια και το λιμάνι, κυρίως φτωχοί νησιώτες με ελάχιστη μόρφωση. Οι συνθήκες εργασίας θα φάνταζαν σήμερα απάνθρωπες και εξευτελιστικές, τον καιρό εκείνο όμως, η φτώχια που μάστιζε τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα δεν άφηνε πολλά περιθώρια επιλογής. Οι εργάτες δούλευαν 12 ώρες την ημέρα, 6 ημέρες την εβδομάδα, και δύο ώρες αμισθί τις Κυριακές. Το μεροκάματο ήταν πενιχρό, ιδιαίτερα για τους ανήλικους εργάτες και τις εργάτριες. Η δε διατροφή τους αποτελούνταν κυρίως από ψωμί, πατάτες, κρεμμύδια, ενώ από την άλλη, οι εργοδότες τους έτρωγαν με χρυσά κουτάλια.
Η αστική Ερμούπολη παρακμάζει
Η ένταση που δημιουργείται μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας έπειτα από την Κρητική Επανάσταση του 1866 προκαλεί έντονη κρίση στην οικονομία του νησιού, καθώς το 1/3 των εμπορικών συναλλαγών γινόταν με την Τουρκία. Το 1869, η επανάσταση κοπάζει, όμως οι άσχημες καιρικές συνθήκες που επικρατούν πλήττουν την αγροτική παραγωγή. Ταυτόχρονα, το ναυπηγείο, που κατασκευάζει ιστιοφόρα πλοία, βλέπει τις δραστηριότητές του να μειώνονται καθώς δεν μπορεί να ανταγωνιστεί την εισαγωγή των ατμόπλοιων στις θαλάσσιες μεταφορές.
Η περίοδος των παχιών αγελάδων δείχνει να τελειώνει για το κοσμοπολίτικο νησί. Τα επόμενα χρόνια, τα βυρσοδεψεία αντιμετωπίζουν μεγάλη κρίση, κάποια οδηγούνται σε πτώχευση, οι εξαγωγές μειώνονται και πολλοί εργάτες απολύονται. Το λιμάνι του Πειραιά αρχίζει να κερδίζει τις προτιμήσεις των ναυτιλιακών εταιριών. Το νομισματικό σύστημα είναι κάπως μπερδεμένο, καθώς οι συναλλαγές γίνονται κυρίως με ξένα, ρωσικά και τουρκικά, νομίσματα και ταυτόχρονα αρχίζει να κυκλοφορεί και η δραχμή, όλα με υπερτιμημένη αξία στη χρήση τους στις καθημερινές συναλλαγές, τη λεγόμενη «αγοραία διατίμηση». Παράλληλα, το ελληνικό κράτος και η Εθνική Τράπεζα χρησιμοποιούν την πραγματική τιμή των νομισμάτων, τη «βασιλική διατίμηση», γεγονός που δημιουργεί ζημία στους απλούς πολίτες.
Σε αυτό το πλαίσιο, με την οικονομία να βρίσκεται σε κλυδωνισμό, το νόμισμα υποτιμάται κατά 25-27%, ενώ οι τιμή του ψωμιού, βασικού στοιχείου της διατροφής των εργατών, ανεβαίνει άλλο τόσο, με τη συνολική απώλεια για τους εργάτες να φτάνει το 50%.
Στην Ερμούπολη, οι πλούσιοι αστοί συνεχίζουν να ξοδεύουν προκλητικά τα κέρδη τους, διοργανώνοντας πλούσια γλέντια και χορούς στις νεοκλασσικές επαύλεις τους, όπου ο φτωχός λαουτζίκος ήταν ανεπιθύμητος. Τα πρώτα δείγματα της εργατικής δυσαρέσκειας και αφύπνισης δεν άργησαν να φανούν.
Το πρώτο σωματείο
Η πρώτη οργανωμένη αντίδραση ήρθε από τους εργάτες του ναυπηγείου. Αυτοί ίδρυσαν, με συμβολαιογραφική πράξη, και το πρώτο εργατικό σωματείο στην Ελλάδα με τίτλο «Αδελφικός σύνδεσμος ξυλουργών του ναυπηγείου Σύρου».
Σε αυτό πήραν μέρος περίπου 400 εργάτες. Το καταστατικό τους είχε 25 άρθρα και ιδιαίτερη σημασία είχαν τα άρθρα 6 και 7, με τα οποία οι εργάτες κατανέμονται σε τρεις τάξεις που ήταν α) ειδικοί τεχνίτες, β) τεχνίτες και γ) απλοί εργάτες.
Το άρθρο 20 όριζε το ωράριο εργασίας στις 10 ώρες αντί για 12 και το ποσόν του μεροκάματου για κάθε τάξη εργαζομένων, πράγμα πολύ σημαντικό διότι ο ανταγωνισμός που επικρατούσε μεταξύ των συνεργείων μείωνε διαρκώς τα μεροκάματά τους (Γιάννης Κορδάτος: «Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος», εκδόσεις Μπουκουμάνη).
Η απεργία έγινε την πρώτη εβδομάδα του Φεβρουαρίου του 1879, με αποτέλεσμα να σταματήσουν όλες οι εργασίες.
Οι εργολάβοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν για να επιστρέψουν στη δουλειά οι απεργοί. Ομως, πολύ γρήγορα κάποιοι άρχισαν να απολύουν εργάτες για να προσλάβουν στη θέση τους άλλους, που δεν δεσμεύονταν από το κοινό συμβόλαιο ή για να το πούμε διαφορετικά δεν ανήκαν στο σωματείο.
Η νέα απεργία
Για να σταματήσουν αυτές οι ενέργειες χρειάστηκε να γίνει και νέα απεργία, η οποία φαίνεται ότι σταμάτησε γρήγορα, προφανώς διότι οι εργοδότες «ανέκρουσαν πρύμναν» για να μην καθυστερήσουν κι άλλο οι εργασίες (εφημ. «Ερμής» φ. 1.3.1879).
Ομως, μετά τους ναυπηγοξυλουργούς ακολούθησαν οι εργάτες των βυρσοδεψείων.
Τη Δευτέρα 17 Φεβρουαρίου 1879 περίπου 1.000 εργάτες άφησαν τη δουλειά τους στα βυρσοδεψεία και όπως διαβάζουμε στις τοπικές εφημερίδες («Πατρίς» φ. 21.2.1879) βγήκαν στους δρόμους διαμαρτυρόμενοι για την ακρίβεια εξαιτίας της νομισματικής κρίσης.
Οι εργάτες έφτασαν με πορεία στη Νομαρχία και από εκεί πήγαν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, όπου συνέταξαν υπόμνημα με τα αιτήματά τους.
Τα αιτήματα των εργατών
1) Τα ημερομίσθια να πληρώνονται σε νομίσματα της διατιμήσεως (δραχμή)
2) Το ημερομίσθιο να μείνει ως έχει αλλά ν’ αναπληρωθεί η απώλεια του 27%, επιβαρύνοντας εξίσου τον εργοδότη και τον εργαζόμενο.
3) Να καταργηθεί η λεγόμενη «κουτουράδα» (κατ’ αποκοπή συμφωνία για εργασία )
4) Να διανεμηθεί η εργασία, όση και εάν είναι, με τρόπο ώστε άπαντες οι εργάτες να εργάζονται αναλόγως (με σημερινούς όρους θα λέγαμε να μην υπάρχουν εργαζόμενοι πλήρους και μερικής απασχόλησης στον ίδιο χώρο).
5) Να ελαττωθούν οι ώρες εργασίας (10ωρο)
6) Να καταργηθεί η δίωρη κυριακάτικη εργασία, που ονομαζόταν «αγγαρεία» διότι δεν πληρωνόταν.
Οι εργοδότες δεν αποδέχτηκαν τα αιτήματα και ένας απ’ αυτούς, ο Κ. Σαλούστρος, που είχε από τα μεγαλύτερα βυρσοδεψεία, προχώρησε την επόμενη μέρα στη συγκρότηση μιας ομάδας απεργοσπαστών.
Οι απεργοί μόλις είδαν τους απεργοσπάστες ξεσηκώθηκαν. Πήγαν στο εργοστάσιο και απαίτησαν να σταματήσει η εργασία πετώντας πέτρες με αποτέλεσμα να τραυματιστεί ένας χωροφύλακας.
Η πρωτόγνωρη «έκρηξη» προκάλεσε κινητοποίηση όλων των αρχών. Επιτόπου έφτασαν ο νομάρχης, ο εισαγγελέας, ο δήμαρχος και ο μοίραρχος (επικεφαλής της δύναμης της Χωροφυλακής), «αλλ’ η βία κατισχύει, το εργοστάσιον κλείεται και οι θέλοντες να εργασθώσι τύπτονται (= χτυπιούνται)». Οι εργοστασιάρχες αρνούνται και να παραλάβουν τα αιτήματα και η όλη πόλη είναι ανάστατη. Στους δρόμους υπάρχουν ομάδες πολιτών και εργατών και κυριαρχεί η συζήτηση για τη νομισματική κρίση και το δίκαιο ή όχι των απεργών.
Την άλλη μέρα, με το πλοίο φτάνουν από την Αθήνα 50 άνδρες του λόχου σκαπανέων υπό τον υπολοχαγό Κ. Παπαδιαμαντόπουλο και αναλαμβάνουν τη φρούρηση του βυρσοδεψείου, όπου πηγαίνουν εργάτες για να εργαστούν. Επίσης, γίνονται ορισμένες συλλήψεις απεργών.
Στο μεταξύ, οι εργοστασιάρχες συμφωνούν να διαθέσουν κεφάλαια, ώστε να πωληθεί την επόμενη μέρα ψωμί σε χαμηλότερη τιμή και να αποδυναμωθεί το επιχείρημα των εργατών για την ακρίβεια του ψωμιού.
Αυτή η κίνηση των βυρσοδεψών δεν θα διαρκέσει για πολύ, καθώς οι αρτοποιοί, ιδιαίτερα κάποιος Γ. Βέλτσος, που ήταν και δημοτικός σύμβουλος, «επένδυαν» στην ακριβή τιμή του ψωμιού.
Τελικά, το δημοτικό συμβούλιο, με μειοψηφία του Βέλτσου και του επίσης αλευροβιομήχανου Ν. Χειλά, αποφασίζει να καταργήσει για ένα δίμηνο τα τελωνειακά τέλη για όλα τα εισαγόμενα άλευρα, προκειμένου να διατηρηθεί χαμηλά η τιμή του ψωμιού.
Παράλληλα, οι εργοστασιάρχες αποδέχτηκαν αρκετά από τα αιτήματα των εργαζομένων, που επέστρεψαν κανονικά στην εργασία τους.
Ωστόσο, το… φιτίλι είχε ανάψει και πολύ γρήγορα οι εργατικές κινητοποιήσεις θα περάσουν στα νέα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα, στην πρωτεύουσα και στον Πειραιά.
Το γυναικείο εργατικό κίνημα της Σύρου
Πολλά χρόνια μετά, το 1914, οι εργάτες των βυρσοδεψείων και οι καπνεργάτες κατεβαίνουν ξανά σε απεργιακές κινητοποιήσεις. Αυτή τη φορά όμως, ακολουθούν και οι γυναίκες εργάτριες των κλωστηρίων και υφαντουργείων. Στην περίπτωση των τελευταίων, που δούλευαν σε άθλιες συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας, οι εργοδότες εκμεταλλεύτηκαν την πείνα και την επιτακτική ανάγκη τους για εργασία και απείλησαν με απόλυση όσες παρέμεναν εγγεγραμμένες στο Σύλλογο των Εργατίδων. Ως αποτέλεσμα, οι περισσότερες εργάτριες επέστρεψαν στην εργασία τους και η απεργία τους έληξε άδοξα. Θα περνούσαν άλλα 7 χρόνια μέχρι το γυναικείο εργατικό κίνημα να καταφέρει να συμβιβαστεί σε μια αύξηση 25% των ημερομισθίων.
Η συνδικαλιστική δράση των Συριανών εργατών διεκδίκησε πολλά και έλαβε λίγα. Σε εποχές σκληρές, φτωχές και δύσκολες, όταν αυτά που σήμερα θεωρούνται αυτονόητα ακούγονταν ως κακόγουστο αστείο στ’ αυτιά της άρχουσας τάξης, οι εργάτες ενώθηκαν και εξεγέρθηκαν για μια πιο αξιοπρεπή ζωή, με όπλο τους την απεργία.
Οι απεργιακές κινητοποιήσεις του 1879 άνοιξαν δρόμο για την ίδρυση εργατικών ενώσεων και τη διεκδίκηση αξιοπρεπών συνθηκών εργασίας στα δύσκολα χρόνια που θα ακολουθούσαν, σηματοδοτώντας την αρχή του ελληνικού εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος.
