Με τον Λόγο του Θρόνου της 11ης Αυγούστου του 1875 έγινε η εισαγωγή της Αρχής της Δεδηλωμένης στην Ελλάδα. Γράφτηκε από τον Χαρίλαο Τρικούπη ο οποίος είχε νωρίτερα δημοσιεύσει, στις 29 Ιουνίου 1875, στην Εφημερίδα «Καιροί» το άρθρο του «Τις πταίει;», το οποίο κατηγορούσε τον βασιλιά, επειδή διόριζε κατά βούληση πρωθυπουργούς από τα κόμματα της μειοψηφίας χωρίς να λαμβάνει υπ’ όψιν του τα αποτελέσματα των εκάστοτε βουλευτικών εκλογών. Ο Γεώργιος ο Α’ δεσμεύτηκε τον Αύγουστο του 1875 στον λόγο του Θρόνου ενώπιον του Κοινοβουλίου ότι θα διόριζε στο εξής μόνο πρωθυπουργούς που θα απολάμβαναν την εμπιστοσύνη της Βουλής.

Ο Λόγος του Θρόνου, εκφωνήθηκε κατά την έναρξη της Α’ Συνόδου της Ζ Κοινοβουλευτικής περιόδου και περιέχεται στα Πρακτικά της Βουλής.

Στο Λόγο του Θρόνου που εκφωνεί ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ στη βουλή διακηρύσσεται η Αρχή της Δεδηλωμένης! Ήταν 11 Αυγούστου 1875 και στο εξής, η εντολή σχηματισμού κυβέρνησης θα ανατίθεται μόνο σε όποιον έχει τη «δεδηλωμένη» πλειοψηφία της βουλής: «Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’εμού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του έθνους, απεκδέχομαι ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την ύπαρξιν του προσόντος τούτου ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρμόνιος λειτουργία του πολιτεύματος».

Η Δεδηλωμένη

Η αρχή της δεδηλωμένης είναι όρος του Συνταγματικού Δικαίου και ορίζει ότι η κυβέρνηση οφείλει να έχει τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της απόλυτης πλειοψηφίας των Βουλευτών. Διαχρονικά αυτή η εμπιστοσύνη δηλώνεται με σχετική ψηφοφορία της Βουλής μετά από κάθε σχηματισμό νέας κυβέρνησης. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η δημοκρατική νομιμοποίηση της κυβέρνησης, η οποία συνήθως, σε αντίθεση με το Κοινοβούλιο, δεν εκλέγεται απευθείας από τον λαό, αλλά διορίζεται από τον ανώτατο άρχοντα της χώρας.

Στην Ελλάδα η αρχή της δεδηλωμένης καθιερώθηκε άτυπα το 1875. Από το 1870 είχε ήδη τεθεί αρκετές φορές ο προβληματισμός σημαντικού αριθμού βουλευτών για τον διορισμό κυβερνήσεων μειοψηφίας. Ο προβληματισμός εκφράστηκε και από σημαντικούς πολιτικούς όπως ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, ο Λομβάρδος και ο Κουμουνδούρος. Καθοριστική παρέμβαση ήταν άρθρο του Χαριλάου Τρικούπη στην εφημερίδα Καιροί της 29.6.1874 με τον τίτλο «Τίς πταίει».

Αποκορύφωμα της πολιτικής ανωμαλίας την άνοιξη του 1875 ήταν τα λεγόμενα Στηλιτικά, ένα κοινοβουλευτικό πραξικόπημα εκ μέρους του Βούλγαρη προκειμένου να έχει νομοθετικό έργο χωρίς να κατέχει την πλειοψηφία των εδρών. Μετά την αναταραχή που προκλήθηκε, πρωθυπουργός διορίστηκε ο Τρικούπης που αμέσως ζήτησε εκλογές. Παρά την εκλογική αποτυχία του ίδιου, επιτυχία του ήταν ότι ο Γεώργιος ο Α’ δεσμεύτηκε τον Αύγουστο του 1875 στον λόγο του Θρόνου ενώπιον του Κοινοβουλίου ότι θα διόριζε στο εξής μόνο πρωθυπουργούς που θα απολάμβαναν την εμπιστοσύνη της Βουλής.

Η δέσμευση αυτή καθιερώθηκε άτυπα, καθώς δεν έγινε αμέσως πρόβλεψη του τότε Συντάγματος. Είχε γίνει ένα σημαντικό βήμα, όμως τυπικά ο βασιλιάς δεν δεσμευόταν να την εφαρμόζει. Αυτό σημαίνει ότι η κατάσταση παρέμενε μετέωρη. Η Αρχή της Δεδηλωμένης δεν προβλέφθηκε συνταγματικά, παρά ίσχυε μόνο ως Συνθήκη του Πολιτεύματος. Ο βασιλιάς μετά τις εκλογές είχε ακόμα τη δυνατότητα να διορίζει πρωθυπουργό τον οποιονδήποτε, με τη διαφορά πλέον ότι το Κοινοβούλιο έπρεπε απλά να τον υπερψηφίσει ή να τον καταψηφίσει στο τέλος κάθε συνόδου της Βουλής.

«Η θεωρία του κηπουρού»

Ρητή διάταξη έγινε για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1927 και διατηρήθηκε στα νεότερα Συντάγματα. Μέχρι το 1975, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή ο βασιλιάς δεν δεσμευόταν από το Σύνταγμα ως προς το ποιον θα διορίσει πρωθυπουργό.

Στο Σύνταγμα του 1975 και την αναθεώρησή του 1986 καθορίστηκαν οι ελευθερίες και υποχρεώσεις του Αρχηγού του Κράτους ως προς τα πρόσωπα στα οποία δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Μέχρι τότε ίσχυε η λεγόμενη «θεωρία του κηπουρού»: ο εκάστοτε Βασιλιάς ή Πρόεδρος μπορούσε να διορίσει πρωθυπουργό οποιονδήποτε πίστευε ο ίδιος ότι θα μπορούσε να λάβει την ψήφο εμπιστοσύνης, κατά την ρήση του Παύλου του Α’ ότι «μπορεί να διορίσει πρωθυπουργό ακόμη και τον κηπουρό του». Με λεπτομερείς διατάξεις αποτρέπεται ο κίνδυνος, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας «να περιφρονήσει την ιεραρχία του κόμματος και να διορίσει πρωθυπουργό άλλο στέλεχός του» ή κατά τον Αναστάση Πεπονή «να καλέσει οποιονδήποτε φίλο του […] και να τον χρίσει πρωθυπουργό».

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι υποχρεωμένος να διορίσει Πρωθυπουργό τον αρχηγό του κόμματος (ή αυτόν που προτείνει η κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος που διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών. Αν κανένα κόμμα δεν διαθέτει την απόλυτη πλειοψηφία, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας παρέχει στον αρχηγό του κόμματος που διαθέτει τη σχετική πλειοψηφία διερευνητική εντολή για να διακριβωθεί η δυνατότητα σχηματισμού Κυβέρνησης που να απολαμβάνει την εμπιστοσύνη της Βουλής και εφόσον αποτύχει διαδοχικά στους αρχηγούς των υπόλοιπων κομμάτων.

Στο ισχύον Σύνταγμα είναι ρητά κατοχυρωμένη στο άρθρο 37 παράγρ. 2 εδ. α΄. Κατά το άρθρο 84 μέσα σε δεκαπέντε ημέρες από την ορκωμοσία του Πρωθυπουργού, η Κυβέρνηση υποχρεούται να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής. Η τελευταία διατηρεί το δικαίωμά της να άρει την εμπιστοσύνη της υπό προϋποθέσεις με ψήφο δυσπιστίας ύστερα από πρόταση μομφής. Η πρόταση εμπιστοσύνης κατά το άρθρο 84, παρ. 6 γίνεται δεκτή με την απόλυτη πλειοψηφία των παρόντων βουλευτών.

Ετυμολογία της αρχής της δεδηλωμένης

Ετυμολογικά η λέξη «δεδηλωμένη» προέρχεται από το επίθετο δήλος που σημαίνει «φανερός». Εκφράζεται δηλαδή με τον όρο αυτό η ύπαρξη γνωστής πλειοψηφίας επομένως και (κατά κανόνα) η ύπαρξη (προ) εμπιστοσύνης.

Ο Τρικούπης υποστήριξε δημόσια ότι η μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων, σύμφωνα με το πρότυπο της Αγγλίας. Για να καταστεί αυτό δυνατόν έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος είχε σαφώς τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα, θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις μειοψηφίας και θα έθετε τέλος στις αυθαίρετες ενέργειες του βασιλιά να παύει και να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του. Σε τελική ανάλυση η περικοπή αυτή που εισήχθη με την αρχή της δεδηλωμένης σήμαινε ότι ο αρχηγός του Κράτους έπρεπε να καλέσει υποχρεωτικά τον αρχηγό του κόμματος ή της παράταξης που διέθετε τη δεδηλωμένη πλειοψηφία για να σχηματίσει κυβέρνηση η οποία ήταν υποχρεωμένη να ζητήσει την εμπιστοσύνη της Βουλής και εφόσον δεν την έπαιρνε όφειλε να παραιτηθεί.

«Οιονεί δεδηλωμένη»

Ωστόσο, εμφανίζονται περιπτώσεις που υπάρχει δεδηλωμένη πλειοψηφία, δεν υπάρχει όμως και δεδηλωμένη εμπιστοσύνη. Συντρέχει δηλαδή αριθμητικά η πλειοψηφία, το οντολογικό στοιχείο, όχι όμως και η βούληση σχηματισμού κυβέρνησης, το βουλητικό στοιχείο. Πρόκειται για τις περιπτώσεις που ενώ υπάρχει στο κοινοβούλιο πλειοψηφία, δεν υπάρχει και δεδηλωμένη. Αυτή η ιδιόμορφη κατάσταση μπορεί να ονομαστεί «οιονεί δεδηλωμένη». «Οιονεί δεδηλωμένη» λοιπόν ,είναι η ιδιόμορφη κατάσταση στο κοινοβούλιο κατά την οποία υπάρχει μεν η απαιτούμενη πλειοψηφία, όχι όμως και η απαραίτητη βούληση για το σχηματισμό βιώσιμης κυβέρνησης. Η οιονεί δεδηλωμένη, όπως και η δεδηλωμένη, είναι πραγματική κατάσταση. Η οιονεί δεδηλωμένη όμως δεν είναι δεδηλωμένη, αν και φαίνεται έτσι. Λόγω της πλειοψηφίας στο κοινοβούλιο δημιουργείται η συγκεχυμένη εντύπωση ότι υπάρχει και δεδηλωμένη. ‘Έτσι οι όροι εμφάνισης της δεδηλωμένης συνοψίζονται στους εξής: α) η ύπαρξη κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας β) η έλλειψη βούλησης σχηματισμού κυβέρνησης. Κατά κανόνα οιονεί δεδηλωμένη εμφανίζεται μετά από παραίτηση της πλειοψηφίας και εφόσον, αφενός μεν η πλειοψηφία εξακολουθεί να διατηρείται, αφετέρου δεν στηρίζει άλλη κυβέρνηση, δηλαδή δεν μεταλλάσσεται, δεν έχει βούληση σχηματισμού κυβέρνησης.