Ο πολυσχιδής Ανδρέας Εμπειρίκος, ο υπερρεαλιστής ποιητής και εξέχουσα μορφή της περίφημης Γενιάς του ’30, ο ψυχαναλυτής, ο μανιώδης φωτογράφος, ο συγγραφέας του εμβληματικού Μέγα Ανατολικού -του έργου που αγαπήθηκε σφόδρα και επικρίθηκε σφόδρα- έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα, στις 3 Αυγούστου 1975, σε ηλικία 74 ετών.
Υπήρξε ο εισηγητής του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα (με ορόσημο την Υψικάμινο) και ένας από τους πρώτους Έλληνες ψυχαναλυτές -εάν όχι ο πρώτος ψυχαναλυτής στην Ελλάδα. Έντονη επίδραση στη σκέψη και τη γραφή του άσκησε η φροϋδική θεωρία, η οποία τον οδήγησε σε μια γραφή που βασίζεται στον ελεύθερο συνειρμό και την άμεση έκφραση συναισθημάτων χωρίς τη διαμεσολάβηση της λογικής σκέψης (αυτόματη γραφή).
Γεννήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1901, στη Βραΐλα της Ρουμανίας. Γιος του εφοπλιστή και πολιτικού Λεωνίδα Εμπειρίκου από την Άνδρο και της ρωσικής καταγωγής Στεφανίας Κυδωνιέως, έζησε στη Σύρο από το 1902 ως το 1908, οπότε και εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα, όπου ο πατέρας του ίδρυσε την Εθνική Ατμοπλοΐα Ελλάδος, ενώ διατηρούσε επαφή με τη Ρωσία ως το 1914. Τέλειωσε το Γυμνάσιο στην Αθήνα και υπηρέτησε στο Ναυτικό. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Λονδίνο και Οικονομικές Επιστήμες στην Ελβετία. Στο Λονδίνο έμεινε από το 1921 ως το 1925 εργαζόμενος παράλληλα με τις σπουδές του στις επιχειρήσεις της οικογένειάς του. Το 1926 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου μυήθηκε στην Ψυχανάλυση κοντά στο R .Laforgue, ήρθε σε επαφή με τις θεωρίες του Χέγκελ, του Μαρξ και του Έγκελς, γνωρίστηκε με τον Αντρέ Μπρετόν και μπήκε στον κύκλο των υπερρεαλιστών.
Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα (1931) εργάστηκε στα ναυπηγεία Βασιλειάδη ως το 1935. Την περίοδο εκείνη ταξίδεψε με ένα φορτηγό πλοίο του πατέρα του στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Στη συνέχεια, παραιτήθηκε έχοντας αποφασίσει να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία και την ψυχανάλυση.
Στις 25 Ιανουαρίου του 1935 έδωσε την ιστορική διάλεξη «Περί σουρεαλισμού» στη Λέσχη Καλλιτεχνών εισάγοντας ουσιαστικά τον υπερρεαλισμό στην Ελλάδα. Για τον αντίκτυπό της ο Ελύτης είχε γράψει ότι η διάλεξη έγινε «μπροστά σε μερικούς βλοσυρούς αστούς που άκουγαν, φανερά ενοχλημένοι, ότι εκτός από τον Κονδύλη και τον Τσαλδάρη υπήρχαν και άλλοι ενδιαφέροντες άνθρωποι στον κόσμο, που τους έλεγαν Φρόυντ ή Μπρετόν».
Τον Μάρτιο του ίδιου έτους εξέδωσε την πρώτη ποιητική συλλογή του, με τίτλο Υψικάμινος, με 63 πεζόμορφα ποιήματα μικρής έκτασης, με λόγιους τύπους και σχηματισμούς (εκδόσεις «Κασταλία»). Κυκλοφόρησε σε 200 ή 250 αντίτυπα που εξαντλήθηκαν. Κατά τον ίδιο, το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού προκλήθηκε διότι το έργο θεωρήθηκε «σκανδαλώδες, γραμμένο από έναν παράφρονα».
«… Η Υψικάμινος αποτελείται από μια σειρά σύντομων πεζών κειμένων γραμμένων, καθώς δηλώνει ο συγγραφέας, με τη μέθοδο της 'αυτόματης γραφής'. Οι φράσεις σχηματίζονται συνειρμικά και δεν ακολουθούνται βέβαια οι κανόνες της συμβατικής ποιητικής και σύνταξης. Το υποσυνείδητο απορρίπτει τη λογοκρισία του έλλογου, ενώ φαινομενικά ο λόγος αναπτύσσεται εξαρθρωμένος και δίχως έναν κεντρικό άξονα. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση όμως αποκαλύπτει κάποιον εννοιολογικό πυρήνα αρκετά συγκεκριμένο. Μια λέξη μπορεί να υποκρύπτει μια συνωνυμία, κάποιον ευφημισμό, έναν απώτερο υπαινιγμό που μπορεί να αποτελέσει το κλειδί για την ερμηνεία ολόκληρου του κειμένου…» (Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003).
Την ίδια περίοδο γνωρίστηκε με τον Οδυσσέα Ελύτη, με τον οποίο επισκέφτηκε το σπίτι του ζωγράφου Θεόφιλου στη Μυτιλήνη.
Ακολούθησαν συνεργασίες του στα περιοδικά Τετράδιο, Εποχές, Πάλι, Λωτός, Τραμ και Ηριδανός. Το 1954 εξέδωσε την Ενδοχώρα, με 112 ποιήματα, γραμμένα την περίοδο 1934-37. Οι διαφορές σε σύγκριση με την Υψικάμινο είναι εμφανείς, τόσο στη μορφή των ποιημάτων όσο και στη «λογικότερη» χρήση της γλώσσας.
«Κεντρικό θέμα της Ενδοχώρας είναι ο έρωτας, πιο συγκεκριμένα η γυναίκα και ο έρωτας. Λίγα είναι τα ποιήματα εκείνα στα οποία βρίσκονται άλλα θέματα εκτός από τον έρωτα και τη γυναικεία παρουσία, αλλά και εκείνα έχουν ως συνδετική τους ουσία τον έρωτα ή την ερωτική διάθεση. Αυτά τα μη 'ερωτικά' ποιήματα αναφέρονται κυρίως στο ίδιο το θαύμα του υπερρεαλισμού, ανάγονται δηλαδή στη φύση της ποιήσεως και αποτελούν ένα είδος έμμεσης, υπαινικτικής ποιητικής. Σε όλη την έκταση της συλλογής έκδηλη καθίσταται η διάθεση του ποιητή να περιγράψει και να εκθειάσει έναν κόσμο ερωτικό, «στίλβοντα» (το ρήμα «στίλβω» και τα συνώνυμά του είναι τα συχνότερα εμφανιζόμενα στην Ενδοχώρα) και «ανθηρό» (ομοίως το ρήμα «ανθώ» και τα συνώνυμα ή παράγωγά του εμφανίζονται με μεγάλη συχνότητα). […]» (Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Ανδρέας Εμπειρίκος ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1983, 89-90).
Ακολούθησαν τα Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1960), Αrgo (1967) και Ο Δρόμος (1974).
Από το 1935 ως το 1951 ασχολήθηκε επαγγελματικά με την ψυχανάλυση και υπήρξε ιδρυτικό μέλος της πρώτης ελληνικής ψυχαναλυτικής ομάδας, η οποία έγινε δεκτή (1948-1949) από τη Γαλλική Ψυχαναλυτική Εταιρεία (ο Εμπειρίκος έγινε μέλος της το 1950).
Σε νεαρή ηλικία ο Εμπειρίκος ενστερνίστηκε τον Μαρξισμό ενθουσιασμένος από τη Ρωσική Επανάσταση. Ο ίδιος είχε δηλώσει σχετικά ότι «παλαιότερα είχα απόλυτα προσχωρήσει στον μαρξισμόν. Είχα βαθύτατα συγκινηθεί από τη ρωσική επανάσταση». Οι πρώιμες απόψεις του για το μαρξισμό και την Οκτωβριανή Επανάσταση αποτυπώνονται σε έξι ποιητικά σχεδιάσματα, τα περισσότερα από τα οποία παρέμειναν ημιτελή. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα μη-υπερρεαλιστικά ποιήματά με τίτλο Κόκκινο Τραγούδι και Σκηνές μελλοντικών γεγονότων. Μετά από λίγο ο Εμπερίκος αποκήρυξε τον κομμουνισμό. H σχέση του με την Αριστερά ανανεώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, επηρεασμένος μεταξύ άλλων από το κίνημα των μπίτνικς αλλά και της Νέας Αριστεράς στην Αμερικής.
Το 1940 παντρεύτηκε την ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, η οποία υπήρξε ασθενής του και την οποία ερωτεύθηκε παράφορα. Λίγα χρόνια μετά, το 1944 πήραν διαζύγιο.
Το 1941 υπηρέτησε στο αλβανικό μέτωπο για δύο μήνες και παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1945 συνελήφθη από την πολιτοφυλακή του ΕΑΜ και οδηγήθηκε ως όμηρος στην Κρώρα της Βοιωτίας, όπου εγκαταλείφθηκε δέκα ημέρες μετά, μαζί με άλλους ομήρους στα βουνά. Ο ποιητής θα γράψει αργότερα το χρονικό της περιπέτειας του, χειρόγραφο που θα παραμείνει ανέκδοτο.
Το 1945 άρχισε τον Μέγα Ανατολικό.
Το 1947 παντρεύεται τη Βιβίκα Ζήση, με την οποία απέκτησε τον γιο του Λεωνίδα -ο οποίος έχει πει σε συνέντευξη του ότι, οι γονείς του μιλούσαν μεταξύ τους μόνο ρωσικά- και έζησε μαζί της μία γαλήνια ζωή μέχρι το τέλος του βίου του.
Το 1948 πεθαίνει ο πατέρας του στη Γενεύη.
Το 1962 μαζί με τον Ελύτη και τον Γιώργο Θεοτοκά ταξίδεψαν στην Σοβιετική Ένωση ύστερα από πρόσκληση του Συνδέσμου «ΕΣΣΔ - Ελλάς», προκειμένου να έρθουν σε επαφή με τους πνευματικούς ανθρώπους της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Εμπειρίκος κατέγραψε τις εμπειρίες του σε ημερολόγιο και έγραψε ποιήματα σχετικά με τη Σοβιετική Ένωση.
Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος
Το 1963 πραγματοποίησε μια ομιλία αφιερωμένη στον Νίκο Εγγονόπουλο, στην αίθουσα του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου, με την ευκαιρία της ατομικής έκθεσης του ζωγράφου. Τον επόμενο χρόνο ολοκλήρωσε το μακροσκελές επικό ποίημα Η άσπρη φάλαινα (παραλλαγαί στο μέγα θέμα του Moby-Dick του Herman Melville), απόσπασμα του οποίου δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Συντέλεια (1991), ενώ τρία χρόνια αργότερα ξεκίνησε τη συγγραφή του [Άρμαλα ή] Εισαγωγή σε μία πόλι, κείμενο που θα αποτελούσε την εισαγωγή ενός νέου μυθιστορήματος, το οποίο όμως δεν ολοκληρώθηκε. Το 1971 έφυγε από τη ζωή η μητέρα του.
Ο Εμπειρίκος πέθανε στην Κηφισιά στις 3 Αυγούστου 1975 από καρκίνο του πνεύμονα. Ήταν 74 χρονών.
Το 2006 ανακαλύφθηκε το χαμένο προπολεμικό αρχείο του ποιητή, με φωτογραφίες και επιστολές, μία εκδοχή της Ενδοχώρας και των Γραπτών, τη μοναδική σωζώμενη, δακτυλόγραφη μορφή της Υψικαμίνου, το κείμενο της περίφημης διάλεξης Περί Σουρρεαλισμού, αλλά και τα προ του 1935 ποιήματα, τα οποία συγκροτούν μία συλλογή με τίτλο Προϊστορία ή Καταγωγή -τα πρωτότυπα χειρόγραφα βρέθηκαν στις περίφημες βαλίτσες της μητέρας του, που ανακαλύφτηκαν στην αποθήκη του σπιτιού του.
Ο Μέγας Ανατολικός, το έργο ζωής του Εμπειρίκου, άρχισε να γράφεται το 1945 και ολοκληρώθηκε με ενδιάμεσες φάσεις το 1970. Εκδόθηκε για πρώτη φορά μετά τον θάνατο του σε οκτώ τόμους. Το μυθιστόρημα αποτελείται από 100 κεφάλαια, που συγκροτούν πέντε μέρη και θεωρείται το μεγαλύτερο και τολμηρότερο μυθιστόρημα της ελληνικής γλώσσας. Το θέμα του μυθιστορήματος είναι το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεανείου «Μέγας Ανατολικός» από την Αγγλία στην Αμερική, τον Μάιο του 1867. Επιβάτες πάσης τάξεως και επαγγέλματος και πλήρωμα διαπλέουν τον Ατλαντικό μέσα στην ηδονική Κιβωτό, απολαμβάνοντας όλες τις μορφές του έρωτα άνευ ορίων και άνευ όρων. Επηρεασμένοι από έναν πρωτογενή ερωτισμό που εκλύει το ίδιο το υπερωκεάνειο, ζουν, κατά τον δεκαήμερο πλου, την απόλυτη ελευθερία και ηδονή για να καταλήξουν σε μια ανώτατη μορφή αθωότητας και ευτυχίας.
Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει για τον Μεγάλο Ανατολικό ότι η απώτερη αξία του δεν βρίσκεται στα περιγραφόμενα, «βρίσκεται στην παναγαθοσύνη του ποιητή που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και στις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου, πρωταγωνιστών ή κομπάρσων, και αναεκπέμπεται αδιάκοπα στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας. [...] Ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».
Ο μανιώδης φωτογράφος
Ο Εμπειρίκος ασχολήθηκε συστηματικά με τη φωτογραφία, φέρνοντας, κατά τον Ελύτη, εις πέρας το έργο του «με τη δεξιοτεχνία και την επιμονή μανιακού». Ως «μανιώδη φωτογράφο» τον χαρακτήρισε επίσης ο φίλος του, Δ. Ι. Πολέμης. Κατά τον γιο του, Λεωνίδα Εμπειρίκο, «κυκλοφορούσε πάντα με [φωτογραφική] μηχανή, συχνά με δύο, ενίοτε και με τρεις». Το φωτογραφικό του έργο είναι εξαιρετικά πλούσιο, πολύμορφο και ποιοτικά άνισο. Χρονολογείται από το 1919, όταν σε ηλικία δεκαοκτώ ετών εμφάνισε τις πρώτες φωτογραφίες του, ως επί το πλείστον οικογενειακές, αν και για μεγάλο χρονικό διάστημα παρέμενε άγνωστο. Χωρίζεται συνήθως σε τρεις κατηγορίες που περιλαμβάνουν τις φωτογραφίες της προπολεμικής περιόδου, της μεταπολεμικής καθώς και μία σειρά φωτογραφιών του γιου του, από το 1957 έως το 1974. Τα θέματα που απεικόνισε είναι μεικτά και περιλαμβάνουν αναμνηστικές φωτογραφίες, τοπία στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, σκηνές δρόμου (κυρίως από το Παρίσι και το Λονδίνο), προσωπογραφίες οικείων προσώπων, γυμνά, νεκρές φύσεις καθώς και άλλες φωτογραφίες υπερρεαλιστικού χαρακτήρα. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν επίσης οι φωτογραφίες μικρών κοριτσιών, αποκαλούμενα συχνά στο έργο του ως παιδίσκες. Οι περισσότερες από αυτές είναι τραβηγμένες ευκαιριακά, στο δρόμο, ενώ ορισμένες είναι αποτέλεσμα πιο εντατικής φωτογράφισης και μπορούν να συγκριθούν με τις αντίστοιχες δημιουργίες του Λιούις Κάρολ.
«Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο»
Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου, το 1977, ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε το δοκίμιο «Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο», ένα σχετικά ολιγοσέλιδο κείμενο στο μέγεθος νουβέλας. Το περιεχόμενό του είναι ένας συνδυασμός της βιογραφίας και των έργων του Εμπειρίκου, της φιλίας των δύο ποιητών και εν τέλει της ίδιας της ποίησης. Στα Ανοιχτά χαρτιά ο Ελύτης περιγράφει την πρώτη του συνάντηση με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, μόλις εικοσιτεσσάρων ετών ο ίδιος και τριαντατεσσάρων ο Εμπειρίκος, το 1935: «Η συνδιάλεξή μας ήταν περισσότερο μια σειρά από επιφωνήματα εκπλήξεων παρά ένας κανονικός διάλογος. Εγώ έβλεπα στο πρόσωπό του ένα πλάσμα περίπου μυθικό που είχε φάει και πιει με τους θεούς μου. Εκείνος, πάλι, το απροσδόκητο λαχείο ενός νέου ομοϊδεάτη μέσα στη φιλολογική έρημο των Αθηνών. Ήταν γραφτό, ήταν φυσικό μάλλον, να γίνουμε φίλοι. Φίλοι, με μια φιλία που, μολονότι διήνυσε, όπως θα έλεγε ο Κάλβος, 'το τέταρτον του αιώνος', δεν κινδύνεψε ποτέ από τίποτε, ούτε για μια στιγμή. Την πρώτη γέφυρα την είχε ρίξει ο Υπερρεαλισμός».
