Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είναι ο πολυγραφότερος συγγραφέας της εποχής του.

Ο Ζακυνθινός μυθιστοριογράφος, συγγραφέας θεατρικών έργων και εξαιρετικός κριτικός Γρηγόριος Ξενόπουλος γεννήθηκες στις 9 Δεκέμβρη 1867 και πέθανε στις 14 Γενάρη 1951 σε ηλικία 84 χρόνων.

Ο Ξενόπουλος έγραψε περισσότερα από 80 μυθιστορήματα, πλήθος διηγημάτων, «αθηναϊκά» και «ζακυνθινά» και 46 θεατρικά έργα, ενώ θεωρείται ο «εισηγητής» του «αστικού μυθιστορήματος». Ως κριτικός, επίσης, ήταν ο πρώτος που παρουσίασε τον Κωνσταντίνο Καβάφη, το 1903 και ήταν ο πνευματικός πατέρας πολλών από τους «μεγάλους» λογοτέχνες του προηγούμενου αιώνα.

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος ένωσε τις δυνάμεις του με εκείνες των πρώτων Ελλήνων σοσιαλιστών, βοήθησε στην έκδοση των εφημερίδων τους «Αρδην» και «Κοινωνία», ενώ εξέθεσε τις θέσεις του για το σοσιαλισμό στο έργο «Πλούσιοι και Φτωχοί» του 1919, το οποίο θεωρείται από τα καλύτερά του. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής έδρασε στα πλαίσια του ΕΑΜ.

Σχέδιο με μολύβι της κόρης του Χαρίκλειας Ξενοπούλου, 1951

Γράφει γι’ αυτόν ο Κώστας Βάρναλης: «Αλλ’ ο Ξενόπουλος δεν υπήρξε μονάχα προοδευτικός άνθρωπος των γραμμάτων παρά και άνθρωπος. Ευθύς, έντιμος, καλόβολος, ειλικρινής, πολιτισμένος κι αξιοπρεπής. Κ’ είχε κρίση ασφαλή πάνου από το ατομικό του συμφέρο. Μαζί με τη γοητεία του ύψους του η κριτική του αξιοσύνη είναι τα πνευματικά του στοιχεία, που δεν θα πεθάνουν».

Ο Ξενόπουλος και ο σοσιαλισμός

Ο Ξενόπουλος, αν και προερχόταν από εύπορη οικογένεια δεν ήταν αριστοκράτης. Παρακολουθούσε ωστόσο τα προβλήματα των ανερχόμενων αστών όσο και των πιο φτωχών. Ερχόμενος στην Αθήνα έφερε μαζί του την ιδέα του ανθρωπιστικού σοσιαλισμού. Στην Αθήνα ήρθε σε επαφή με τον Δρακούλη και τους άλλους επικεφαλής του σοσιαλιστικού κόμματος, ενώθηκε με αυτούς και βοήθησε στην έκδοση των σοσιαλιστικών εφημερίδων «Άρδην» και «Κοινωνία». Το 1885 έγινε μάλιστα συντάκτης του «Άρδην». Τις θέσεις του για τον σοσιαλισμό μπορούμε να δούμε καλύτερα στο Πλούσιοι και Φτωχοί. Ο Ξενόπουλος πίστευε σ΄ένα σοσιαλισμό που θα άλλαζε την κοινωνία χωρίς βίαιες ανατροπές. Σιγά-σιγά οι άνθρωποι θα καταλάβαιναν το συμφέρον τους, οι πλούσιοι και οι φτωχοί θα έρχονταν σε συνεννόηση χωρίς βία. Μόνο ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να βάλει τέλος στο διαχωρισμό των 2 φυλών. Το ιδανικό του σοσιαλισμού θα εξασφάλιζε σε κάθε άνθρωπο οποιασδήποτε ράτσας τροφή, κατοικία και ενδυμασία, αλλά δεν μπορεί να καταλήξει ποτέ σε μία εντελώς ισότητα. Αρχικά ο Ξενόπουλος θεώρησε τις σοσιαλιστικές ιδέες τις μόνες που θα μπορούσαν να διορθώσουν την ανισότητα μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Ωστόσο την εφαρμογή των σοσιαλιστικών ιδεών δεν την ήθελε βίαια με ανατροπές και επαναστάσεις που θα δημιουργούσαν θύματα. Με την άνοδο του πνευματικού επιπέδου του λαού –πίστευε- θα καταλάβαιναν οι άνθρωποι το πραγματικό τους συμφέρον. Για τον λόγο αυτό θεωρούσε το γράψιμο ως οφειλή διαπαιδαγώγησης και έργο ευθύνης υπέρ του συνόλου.

Το ξεκίνημα

Ξεκινάει, λοιπόν, να γράφει για βιοποριστικούς λόγους. Ήδη, από το 1892, θα εγκατασταθεί μόνιμα στην Αθήνα. Το 1894 παντρεύεται την Ευφροσύνη Διογενίδη. Ύστερα από ενάμιση χρόνο χωρίζουν, έχοντας αποκτήσει μία κόρη. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος παντρεύεται ξανά το 1901 τη Χριστίνα Κανελλοπούλου, με την οποία θα αποκτήσει στη συνέχεια άλλες δύο κόρες.

Yπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών από το 1934 μέχρι το 1936. Έγραφε καθημερινά 10-12 ώρες. Το πεζογραφικό του έργο είναι τεράστιο. Εκτός από τα αμέτρητα διηγήματα τα οποία ανάγονται σε 11 συλλογές, έγραψε πάνω από 85 μυθιστορήματα, 4 τόμους με θεατρικά έργα, τα οποία υπολογίζονται γύρω στα 46. Έγραψε 4.500 άρθρα, μελέτες και χρονογραφήματα. Παράλληλα, παρουσίασε κριτικές για πολλούς συγγραφείς. Μαζί με τους Παλαμά, Σικελιανό και Καζαντζάκη ίδρυσε την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας ήταν και πρώτος πρόεδρος (1934-37).

Συνεργάστηκε με πλήθος εφημερίδων και περιοδικών. Το 1894 ανέλαβε τη διεύθυνση της Εστίας, ενώ το 1896 έγινε αρχισυντάκτης του περιοδικού «Η Διάπλασις των», του οποίου είχε την αρχισυνταξία στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του από το 1896 – 1948, ενώ υπήρξε συνδρομητής και κατά τα παιδικά του χρόνια. Στο περιοδικό «Η Διάπλασις των Παίδων» έγραφε παιδικά-νεανικά διηγήματα. Η κόρη του, Ευθαλία – Λουλού Ξενοπούλου σε μια συνέντευξή της στον Δημήτρη Γκιώνη, λίγο πριν πεθάνει, λέει:

Ο πατέρας μου ήταν άνθρωπος ήσυχος και καλός. Ήταν καλός άνθρωπος, δουλευτής και γι’ αυτό πέθανε στην ψάθα, και συνεχίζει : Τη «Διάπλαση» την έβγαζε από το 1879 ο Νικόλαος Παπαδόπουλος από την Ύδρα, που ήταν θείος της μαμάς μου. Στην αρχή, γραφόταν στην καθαρεύουσα. Έπειτα, λίγο αφ’ ότου πήγε ο μπαμπάς, άρχισε να γράφεται στη δημοτική. Το πρώτο κείμενό του δημοσιεύθηκε το 1892. Ήταν ένα διήγημα, «Η αδελφούλα μου», στη δημοτική. Το 1896 ο αρχισυντάκτης του, Αριστοτέλης Κουρτίδης, πήγε στη Γερμανία και πήρε τη θέση του ο πατέρας μου. Τότε άρχισε να γράφει τις «Αθηναϊκές επιστολές», με το ψευδώνυμο Φαίδων. Από εκεί, μιλώντας στα παιδιά, σχολίαζε τα πάντα…

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1888 με το μυθιστόρημα «Ο άνθρωπος του κόσμου». Αυτό και το επόμενο μυθιστόρημά του, «Νικόλας Σιγαλός» (1890) και  «αθηναϊκά» μυθιστορήματα, ήταν αποτυχημένα. Έπειτα, στράφηκε στην έμπνευση από την πατρίδα του και έγραψε κάποια από τα καλύτερά του έργα, «Μαργαρίτα Στέφα» (1893), «Κόκκινος βράχος» (1905). Ακολούθησαν έργα «αθηναϊκά», τα σημαντικότερα από τα οποία είναι «Ο πόλεμος» (1914) και «οι μυστικοί αρραβώνες» (1915) και το ζακυνθινό «Λάουρα» (1915), επίσης ένα από τα καλύτερά του. Η πιο φιλόδοξη συγγραφική του απόπειρα ήταν η κοινωνική τριλογία «Πλούσιοι και φτωχοί» (1919), «Τίμιοι και άτιμοι»(1921), «Τυχεροί και άτυχοι» (1924). Τα δύο πρώτα αναγνωρίζονται ως τα καλύτερα και πιο ώριμα έργα του. Άλλα αξιόλογα έργα του που ακολούθησαν είναι τα: «Αναδυομένη» (1923), «Ισαβέλλα» (1923), «Τερέζα Βάρμα-Δακόστα» (1925).

Τα περισσότερα έργα του Ξενόπουλου είναι τρίπρακτα (28). Στην πρώτη πράξη τίθεται συνήθως το θέμα και χαρακτηρίζονται τα πρόσωπα, στη δεύτερη εντείνεται η πλοκή και κορυφώνεται το δράμα και στην τρίτη έρχεται η λύση. Ο Ξενόπουλος χτίζει μεθοδικά φράση με φράση, προετοιμάζει τα επερχόμενα περιστατικά που φαίνονται λίγο άσχετα με το κύριο θέμα, αλλά αποδεικνύονται αναγκαία. Η «Στέλλα Βιολάντη» (στην οποία προχωρεί με γρήγορο ρυθμό από την ευχάριστη ατμόσφαιρα ενός ζακυνθινού σπιτιού στη συγκλονιστική κορύφωση του εκούσιου θανάτου της νύμφης) υπήρξε πρότυπο για άλλα 2 γνωστά θεατρικά έργα που αν και γράφτηκαν πιο μετά υστερούν σε δραματική τεχνική. Το 1901 ως το 1912 δημοσίευε στο περιοδικό Παναθήναια λογοτεχνικά έργα και μελέτες και από το 1912 άρχισε να συνεργάζεται με την εφημερίδα Έθνος, γράφοντας μυθιστορήματα σε συνέχειες.

Οι κατηγορίες των έργων του Ξενόπουλου

Ο Ξενόπουλος έγραψε με την ίδια επιτυχία και δράματα και κωμωδίες, κυρίως με θέμα τον έρωτα. Τα έργα του είναι ηθογραφίες που αναδεικνύουν τη ζωή μιας εποχής ή μιας τοπικής κοινωνίας, τοπικές και εποχικές ιδιαιτερότητες παίρνουν συχνά ισχύ άγραφων νόμων που επιβάλλονται μέσα από την κοινωνία. Τα έργα του ταξινομούνται είτε στη Ζάκυνθο είτε στην Αθήνα και ο Ξενόπουλος έρχεται να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των 2 Σχολών, της Αθηναϊκής και της Επτανησιακής. Τα Ζακυνθινά έργα του ήταν τα: «Στέλλα Βιολάντη», «Ραχήλ», «Φωτεινή Σαράντη», «Ο ποπολάρος». Τα Αθηναϊκά ήταν τα: «Φοιτηταί», «Ψυχοσάββατο», «Το ανθρώπινο».

Γρηγόριος Ξενόπουλος: Αποτίμηση του έργου του

Για την κοινωνική δραστηριότητα του Γρηγορίου Ξενόπουλου έχει γράψει ο δημοσιογράφος, εκπαιδευτικός, λογοτέχνης και πολιτικός, Τάκης Αδάμος, στο βιβλίο του «Η λογοτεχνική κληρονομιά μας (Από μια άλλη σκοπιά)», βιβλίο Α΄- πεζογράφοι, Εκδόσεις Καστανιώτης (Αθήνα 1979) και τα εξής:

H εικόνα της ζωής του Ξενόπουλου θα έμενε λειψή, αν δεν αναφέραμε εδώ και την αξιόλογη κοινωνική του δραστηριότητα. Σαν φοιτητής, άλλα και κατοπινά, πήρε μέρος στους σοσιαλιστικούς ομίλους της εποχής. Ο Ξενόπουλος πήρε μέρος στο κίνημα του «Δημοτικισμού» και η προσφορά του στην καθιέρωση της γλώσσας του λαού στη λογοτεχνία μας υπήρξε πολύτιμη και αποφασιστική. Αλλά ο υπεύθυνος πνευματικός άνθρωπος και πατριώτης Ξενόπουλος φάνηκε ακόμα πιο πολύ στις ώρες της μεγάλης εθνικής δοκιμασίας, στα χρόνια της χιτλερικής κατοχής της πατρίδας μας. Πήγε με το μέρος του λαού. Εντάχθηκε στις γραμμές του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και παρά την προχωρημένη ηλικία του πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στον αγώνα σαν πρόεδρος της Εθνικοτοπικής Ένωσης Εφτανησίων, που ήταν μια από τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις του ΕΑΜ στην Αθήνα.

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος ήταν ο πρώτος που παρουσίασε στους Έλληνες την ποίηση του Καβάφη και του Ίψεν. Μετέφραζε θεατρικά έργα, ενώ παράλληλα προλόγιζε τα έργα του Ίψεν. Τα έργα του ήταν περισσότερο ψυχαγωγικά και βιωματικά. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είναι ο πατέρας του αστικού νατουραλισμού. Ο αστικός ρεαλισμός χρησίμευε για την κάλυψη του κενού – την απουσία ενός μέσου στρώματος αναγνωστών που θα λειτουργούσε ως ενδιάμεσος χώρος για μια πολύπλευρη ανάπτυξη λογοτεχνικής γραφής.

Η αγάπη του Ξενόπουλου για το θέατρο

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος ζούσε από κοντά τους ηθοποιούς και τους αγάπησε. Παρακολουθούσε όλες τις πρόβες των θιάσων που ανέβαζαν τα έργα του και δεν επέτρεπε να αλλάζουν τις λέξεις στα κείμενά του. Μετέφρασε και διασκεύασε αρκετά ξένα έργα και το επίπεδο της γραφής του ήταν σε όλες τις περιπτώσεις υψηλό. Ο Σπύρος Παπαδόπουλος σε μια συνέντευξή του είπε:

Για τον ηθοποιό, το να παίζει κωμωδία του Ξενόπουλου είναι παιδική χαρά. Ο Γρηγόρης Ξενόπουλος είναι ένας σπουδαίος «χειρώναξ». Δουλεύει με τα χέρια του, όπως ένας καλός μάστορας

 

Κύκνειο άσμα

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ένας 17χρονος φοιτητής στην Αθήνα, κοιμήθηκε με το φιλόδοξο όνειρο να γίνει κάποτε Ακαδημαϊκός. Έφυγε απ’ τη ζωή στις 14 Ιανουαρίου 1951. Τέσσερα χρόνια πριν φύγει απ’ τη ζωή, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έγραψε τη «Ζωή σαν παραμύθι», στο οποίο έγραφε την ευχαρίστηση και την πληρότητά του, αφού πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όνειρό του. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έζησε από την πένα του. Θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση την πνευματική άνοδο του λαού. Πίστευε ότι το γράψιμο είναι μέσο διαπαιδαγώγησης και έργο ευθύνης. Γι’ αυτό έγραψε τόσες επιστολές στα παιδιά.

Το κυρίαρχο θέμα στα έργα του ήταν ο έρωτας. Έγραψε για τον έρωτα που είναι ιδανικός, αιθέριος και άυλος. Έγραψε και για τον έρωτα που είναι σαρκικός, βάναυσος, πρόστυχος, χάριν ηδονής. Τα βιβλία του ήταν εμπορικά, γιατί δεν ήταν πληκτικά. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είχε την ευχέρεια να γράφει και να κρατάει ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη απ’ την αρχή μέχρι το τέλος. Η προσφορά του στο ελληνικό θέατρο και στην ελληνική λογοτεχνία θα παραμένει πάντα σημαντικό.

               Σας ασπάζομαι, Φαίδων.

Ακολουθεί ένα ντοκιμαντέρ για τον Γρηγόριο Ξενόπουλο.