Για να παρατηρήσουμε κάτι, πρέπει να ξέρουμε τι ακριβώς να κοιτάξουμε. Συνεπώς η περιγραφή είναι δυνατή μόνο μέσα σε ένα προκαθορισμένο θεωρητικό πλαίσιο, που με τη σειρά του λειτουργεί αποτελεσματικά μόνον όταν έχει οριστεί με σαφήνεια».
Η ως άνω, γενικότερης ισχύος, επιστημονική μεθοδολογία, η οποία ακολουθείται και στη μελέτη της λογοτεχνίας, στην παρούσα περίπτωση οδηγεί την εστίαση στα κάτωθι ειδικά χαρακτηριστικά, που τοποθέτησαν το γνωστό μυθιστόρημα «Ο Ζητιάνος» (1897) του Ανδρέα Καρκαβίτσα (1865-1922 - πέθανε στις 24.10., αφού γεύτηκε δυστυχώς την πίκρα της Μικρασιατικής Καταστροφής) στην περίοπτη θέση του· στην πραγματικότητα πρόκειται για τη συνάντηση τριών ρευμάτων: α) της λαογραφικής έρευνας (ο μετέπειτα στρατιωτικός γιατρός Ανδρέας Καρκαβίτσας, πριν, βεβαίως, γνωρίσει τον Νικόλαο Πολίτη, είχε γαλουχηθεί στα Λεχαινά Ηλείας με την αγάπη για την ελληνική παράδοση, β) της ηθογραφίας, που, ως «απεικόνιση εκ του φυσικού ηθών και εθίμων», συνδέθηκε στην τότε πολιτισμική πραγματικότητα της χώρας μας με τον ρεαλισμό και γ) του νατουραλισμού (ακραίας έκφρασης του ρεαλισμού), που, συνδυάζοντας την επιστήμη με τη λογοτεχνία, ανατέμνει την ανθρώπινη συμπεριφορά προκειμένου να ανακαλύψει τους «νόμους» που τη διέπουν.
Τα παραπάνω αξιοποιήθηκαν ιδανικά από τις ευαίσθητες κεραίες τού συνεχώς μετακινούμενου λόγω του επαγγέλματός του γιατρού (αλλά και λόγω μιας προσωπικής του ανάγκης, της «αειφυγίας», όπως την ονόμαζε), που δεν δίσταζε να περιγράψει, κατά το δυνατόν αντικειμενικά, όχι μόνο το «τετριμμένο και καθημερινό» (του ρεαλισμού), αλλά και, κυρίως αυτό, «το νοσηρό, το παθογόνο, το θλιβερό» (του νατουραλισμού).
Επιπλέον, οι ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών, οι νέες κοινωνικές ιδέες και η ελληνική συγκυρία των εθνικών αγώνων, όπως και του γλωσσικού ζητήματος, συνδιαμόρφωσαν τον ευρύτερο πνευματικό χώρο μέσα στον οποίο δημιούργησε το έργο του ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, αριστουργηματικό δείγμα του οποίου συνιστά το ανά χείρας μυθιστόρημα.
Η κεντρική μορφή του ζητιάνου Τζιριτόκωστα (ενός ζητιάνου κάθε άλλο παρά αξιολύπητου –καθώς ο τίτλος θα μπορούσε να θεωρηθεί και παραπλανητικός– που έκανε τα κόκαλα των παλαιότερων ένδοξων ζητιάνων της γενέτειράς του να σαλεύουν «συγκίβουρα», φοβούμενα ότι «το νέον άστρο» «ερχόταν να θαμπώση» τη δική τους φήμη, ενώ τα τιμαλφή μπαστούνια που κρέμονταν «περίγυρα στους τοίχους» φρικιούσαν από προσμονή, αγωνιώντας για το ποιο θα συντρόφευε «στο πρώτο του ταξίδι τον νέον αρχιθεομπαίχτη»), που έρχεται να αναστατώσει το θεσσαλικό χωριό Νυχτερέμι, σαρκάζει υποδόρια πλην αμείλικτα τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την κακία, την αμορφωσιά και την κληρονομημένη από τους προγόνους εθελοδουλία των χωρικών, που γίνονται τελικά βορά της άθλιας ψυχής του, της ψυχής ενός επαγγελματία εκμεταλλευτή της ανθρώπινης αδυναμίας, που ξεκινάει από τα Κράκουρα και κατορθώνει στο τέλος να νικήσει (και) την ανθρώπινη δικαιοσύνη.
Η επιμονή του συγγραφέα στην περιγραφή της ψυχικής, πνευματικής και πολιτικής κατάπτωσης της εποχής του –με φανερή την πρόθεσή του, φωτίζοντας τις δυστυχίες και τα ελαττώματα, να συμβάλει στην εξάλειψή τους– θεωρήθηκε ως παραπέμπουσα στο έργο του Εμίλ Ζολά, αν και η επαφή του Ανδρέα Καρκαβίτσα με τις ξένες λογοτεχνίες ήταν πολύ περιορισμένη.
Δεδομένης της διδακτικής πρόθεσης, εμφανούς στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του, καθώς και της ενασχόλησής του, κατά την τρίτη και τελευταία δημιουργική του περίοδο, με τη συγγραφή βιβλίων για σχολική χρήση (προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο υπηρεσίες ταυτόχρονα στον δημοτικισμό και στον ελληνοκεντρισμό), ο Ανδρέας Καρκαβίτσας πιθανότατα θα κατένευε στη διασκευή των έργων του για παιδαγωγικούς σκοπούς (εξάλλου, έγραψε και ο ίδιος «παιδικά» διηγήματα).
Η συγκεκριμένη πρακτική, σε ό,τι τον αφορά, ασκείται συστηματικά τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες (συχνά πρόκειται για διασκευές από τον εκπαιδευτικό και συγγραφέα Κώστα Πούλο, του οποίου τη θέση παίρνει εδώ ο εργαζόμενος από το 1989, κατά κύριο λόγο στον χώρο του σκίτσου, Ακης Νάκας, ο οποίος παραδίδει μια αξιοπρεπέστατη και εικαστικά εξαιρετική δουλειά), ενώ το περί ου ο λόγος μυθιστόρημα κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα και σε θεατρική διασκευή. Εφέτος, στα 100 χρόνια από τον θάνατό του, ετούτη η νέα διασκευή (οι ίδιες εκδόσεις είχαν παρουσιάσει το 2015 και το πρωτότυπο κείμενο) μαρτυρεί, αν μη τι άλλο, το αμείωτο ενδιαφέρον για το έργο τού, ταυτόχρονα «πραγματιστή» και «ιδανιστή» (σύμφωνα με τον Κωστή Παλαμά, όπως παραθέτει ο Μ. Γ. Μερακλής στο αντίστοιχο λήμμα του «Λεξικού Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»), Ανδρέα Καρκαβίτσα.
Παρεμπιπτόντως, πολλά χρόνια πριν, ο ως άνω ομότιμος καθηγητής Λαογραφίας και αυθεντικός πανεπιστημιακός δάσκαλος Μιχάλης Μερακλής είχε στρέψει την προσοχή του φοιτητικού του κοινού στις πιθανές, όσο και απρόσμενες, απηχήσεις του έργου (του νεοέλληνα ηθογράφου και νατουραλιστή πεζογράφου), οι οποίες κατέληγαν (και) στον Κοσμά Πολίτη, κορυφαίο πεζογράφο της περίφημης Γενιάς του ’30, του οποίου όμως –γεγονός εξαιρετικά ενδιαφέρον– ο εν γένει λογοτεχνικός προσανατολισμός ήταν εντελώς διαφορετικός.
Πιο συγκεκριμένα, ο καθηγητής υπαινισσόταν την ύπαρξη μιας μακρινής επίδρασης των διηγημάτων «Φραγκαβίλλα» και «Το τάμα», από τη συλλογή «Διηγήματα του γυλιού» του Ανδρέα Καρκαβίτσα, σε μια εγκιβωτισμένη παραμυθική νεραϊδοϊστορία εντός του μυθιστορήματος «Στου Χατζηφράγκου» του Κοσμά Πολίτη. Ατυχώς, στο Συμπόσιο που θα λάβει χώρα στα Λεχαινά το ερχόμενο φθινόπωρο, η αντίστοιχη προταθείσα ανακοίνωση δεν έγινε δεκτή, με την αντιεπιστημονική δικαιολογία ότι δεν προκύπτει ως εύλογη – ως να μην αποτελούσε εξίσου υποχρέωση και δικαίωμα της/του κάθε ερευνήτριας/ερευνητή η τεκμηρίωση της πρότασής της/του, μετά την ορισμένη αποδεικτική διαδικασία. Πράγματι, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και «Ο ζητιάνος» του παραμένουν επίκαιροι: άλλοι καιροί, ίδια ήθη!
