« ἐλῃά, ἡ »
Λόγω της χαρισματικής χρονιάς για την ελαιοπαραγωγή και την επιστροφή εκατο-ντάδων συγχωριανών μας στο ιερό δέντρο που φύτεψαν και καλλιέργησαν οι πρόγο-νοί μας με τόση φροντίδα παραθέτω απόσπασμα από το βιβλίο του Γεράσιμου Σαλβάνου που γράφτηκε το 1918
«ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΕΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΑΡΓΥΡΑΔΩΝ»
Επιμέλεια: Αλέξανδρος Β. Καββαδίας Ιατρός Πνευμονολόγος
ἐλῃά, ἡ. Ἡ ἐλαία, τὸ δένδρον καὶ ὁ καρπός. «Πᾶμέ τσ’ ἐλῃὲς» = εἰς τὸν ἐλαιῶνα. «Εἶναι κᾴτου τσ’ ἐλῃὲς» ἢ «πέρα τσ’ ἐλῃὲς» = ἐν τῷ ἐλαιῶνι.
α'.) Μέρη τοῦ δένδρου καὶ ἰδιότητες, αὐτοῦ
ἡ ῥίζα· ἡ ῥίζα ἐν συνόλῳ. Ἀλλ’ ἡ φράσις «δυὸ, τρεῖς, τέσσερες κλπ ῥίζες ἐλῃὲς» ση-μαίνει τόσα ἐλαιόδενδρα ὡσαύτως πρὸς μέτρησιν χρησιμεύει καὶ ἡ φράσις «τόσα ῥιζάρια ἐλῃὲς» ἐνῷ ἡ λέξις ῥιζάρι καθ’ ἑαυτὴν δὲν λέγεται. τὰ κωλόρριζα· αἱ πέριξ ἐξαπλούμεναι διακλαδώσεις τῆς ῥίζης. ἡ κωλόbα· τὸ ἀμέσως ὑπὲρ τὰς ῥίζας ὑψούμενον μέρος τοῦ κορμοῦ. ὁ μοῦρος· ὁ ὀφθαλμὸς ὁ βλαστάνων ἐπὶ τῆς κωλὸbας. ἡ κουφαλεά· ἡ κοιλότης ἡ ἀνοιγομένη συνήθως εἰς, τον κορμὸν τῆς ἐλαίας. τὰ κλωνάρια· οἱ ἀπὸ τῶν κλώνων ἀναφυόμενοι κλάδοι. ἡ ξεραγκάδα· ὁ ξηρὸς κλάδος. τὰ κλαριά· οἱ τρυφεροὶ κλαδίσκοι. Περιληπτικώς δὲ τὸ κλαρὶ σημαίνει τὸ σύνολον τῶν τρυφερῶν κλαδίσκων· «τήραξε κλαρὶ πὤχει ἐτούτη ἡ ἐλῃά !» τὸ λουμάκι· ὁ πρὸς ,τὰ ἄνω φερόμενος νεαρὸς βλαστὸς πρὸ της ἀποσκληρύνσεως τοῦ φλοιοῦ. ὁ ῥοδαμός· τὸ σύνολον τῶν νεαρῶν βλαστῶν καὶ ὀφθαλμῶν κατὰ τὸν χρόνον τῆς βλαστήσεως «Οἱ ἐλῃές ἀμολλαίρνουνε ῥοδαμό». τό τσιμιλῄδι· ἡ κορυφή (τσίμα) τῆς ἐλαίας. τὸ ἄνθι· τὸ ἄνθος. «Ἔχουν ἄνθι ὅσο θέλῃς». ξανθίζει ἡ ἐλῃά· πίπτει τό ἄνθος τῆς ἐλαίας· τὸ δὲ πίπτων μέρος τοῦ ἄνθου, ἕνεκα τοῦ σχήματος αὐτοῦ, λέγεται σταυρὸς· «ἄρχισε νὰ πέφτῃ ὁ σταυρὸς». το κλωνί· ἕκαστος τῶν καρπῶν· «ἐπέσανε κάτι κλωvιά, πάμε να τά μάσουμε». ὁ καρπός· τὸ σύνολον τῆς καρποφορίας· «αὐτὴ ἡ ἐλῃὰ ἔχει καρπό, ὅσο θέλεις! » «Οἱ Ἀργυρᾶδες ἔχουνε καρπό ἐφέτος με το σακκί!».
ἡ σοδειά· τὸ ἔτος τῆς παραγωγῆς. ἡ ἀνὲσοδη· τὸ ἔτος τῆς μὴ παραγωγῆς. «Ἐφέτος ἔχουμε σοδειά». «’Σ τὴ σοδειὰ θά σε πλερώσω. «Μεθαύριο (= το ἑπόμενον ἔτος) ἔχουμ’ ἀνέσοδη». καρπίζω· καρποφορῶ. «Οἱ ἐλῃές σου ἐκαρπίσανε, δόξα σ’ ὁ Θέος!» τὸ κοκκαρίκι· ὁ πυρὴν τοῦ καρποῦ. τὸ ἀμυγδάλι· τὸ ἐντὸς τοῦ πυρῆνος σπέρμα. τὸ σκουδί· ὁ μίσχος καὶ τοῦ καρποῦ καὶ τοῦ φύλλου.
β’.) Εἴδη
τὸ ἀγρίλι· ἡ ἀγριελαία. ἡ κεdρωμάδα· ἡ νέα ἐλαία εἴτε· δι’ ἐμβολιασμοῦ, εἴτε διὰ φυτεύσεως μούρου παρα-χθεῖσα. ἡ σουβλολῃά, ἡ γλυκολῃά, ἡ χοντρολῃὰ, ἡ σαλωνίτικη, ἡ πρικολάδα· εἴδη ἡμέρων ἐλαιῶν.
γ’) Καλλιεργία καὶ συγκομιδὴ
ψιλῶνω· ἐψίλωσα. Ἀποψιλῶ τὴν ἐλαίαν ἀφαιρῶν τοὺς ξηροὺς ἢ περιττοὺς κλάδους. παστρεύω· καθαρίζει) τὸ ὑπὸ τὴν ἐλαίαν ἔδαφος πρὸ τῆς πτώσεως τοῦ καρποῦ. ἀνοίγω ἢ κάνω μεσοφόdι· ἀνοίγω δι’ ἐλαφρᾶς ἐκσκαφῆς ὅριον μεταξὺ τῶν ἐλαιῶν μου και τῶν γειτονικῶν. μαζώνω· ἔμασα καὶ ἐμάζωξα· «μαζώνω ἐλῃὲς» συλλέγω ἐκ τοῦ ἐδάφους τὰς πε-σούσας ἐλαίας.
δ’.) Ἔκθλιψις ἐλαίου
τὸ σκαφώνι· ὁ ληνός, εἰς ὃν συνήθως ἀποθηκεύουσι τὰς ἐλαίας μέχρι τῆς ἐκθλίψεως.
ὁ ῥοῦπος· οὕτω καλοῦσι τὴν πηκτώδη ἐκείνην οὐσίαν ἥτις κατασταλάζει ἐκ τῶν ἐλαιῶν εἰς τὸν πυθμένα τοῦ ληνοῦ, ὅταν αὗται εἶναι οὐχὶ καλῆς ποιότητος καὶ ἔχωσιν ἀκόμη ῥυπανθῆ ἐξ ἰλύος, πεσοῦσαι ἐπὶ ὑγροῦ ἐδάφους. Ἡ αὐτὴ οὐσία συσσωρεύεται ὡσαύτως καὶ μεταξὺ τῶν πόρων τῆς σφυρίδας κατὰ τὴν ἔκθλιψιν, μὴ ἐκρέουσα εὐκόλως μετὰ τοῦ ἐλαίου καὶ τῆς μούργας. τὸ λουτρουβειό· τὸ ἐλαιοτριβεῖον. ὁ λουτρουβειάρις· οἱ λουτρουβειαρὲοι· οἱ ἐν τῷ ἐλαιοτριβιείῳ ἐργαζόμενοι. ἄλὲθω ἢ κάνω ἐλῃές· ἐκθλίβω τὰς ἐλαίας μου. ἡ ἀλεσεά· τὸ καθ’ ἑκάστην φορὰν ἐκθλιβόμενον ποσόν· τοῦτ’ αὐτὸ καλεῖται τὸ ζῦμ-μα καὶ τὸ στύμμα. «Ἐκεῖνος κάνει δέκα ἀλεσεὲς ἢ ζύμματα ἢ στύμματα». τὰ ὕπεργα τοῦ λουτρουβειοῦ· τὰ ἐν τῷ ἐλαιοτριβείῳ ἐργαλεῖα. τὸ ἁλώνι τοῦ λουτρουβειοῦ· ἐπὶ τούτου εἶναι τὰ δύο λιθάρια ἤτοι τὸ κατωλίθι καὶ τὸ κατ’ ἐξοχὴν λεγόμενον λιθάρι ἢ πανωλίθι.
ὁ στάdης· ὁ κατακόρυφος ἄξων τοῦ λιθαριοῦ. τὸ μπουλτουνάρι· ἡ ὁριζοντία δοκός, ἐφ’ ἦς στηρίζεται ἄνω ὁ στὰdης. τὸ σκωλαρίκι· διὰ τούτο πρὸς τούτου συνδέεται πρός τό μπουλτουνάρι ὁ στάdης, ὥστε vά δύναται νά στρέφηται εὐκόλως. τὸ κεντρί ἢ ἡ βελόνα τοῦ στάdη· τὸ ὀξῦ ἄκρον αὐτoῦ τὸ εἰσερχόμενον εἰς ὀπήν εὑρι-σκομένην εἰς τὸ κέντρον τοῦ κατωλιθιοῦ, ἤτις καλεῖται τὸ στρουdί τοῦ κατωλιθιοῦ. ὁ ζυγός· ἡ ὁριζοντία δοκὸς, εἰς ἣν ζεύγνυται ὁ ἵππος, ὁ στρέφων τὸ λιθάρι. ἡ φώλιασι· ἡ ὀπή, ἤν φὲρει ἐν τῷ μέσῳ τό λιθάρι, ὅπως προσαρμόζηται ἐν αὐτῇ ὁ ζυγός. τὰ ταμπάνια· ξύλινοι διάτρητοι πλᾶκες προσαρμοζόμεναι ἐντὸς κοιλοτήτων, ἃς ἔχει ἑκατέρωθεν ἡ φώλιασι. ζέφω τὸ ἅλογο· ζευγνύω τὸν ἵππον. τὸ κουκουγέρι ἡ προσωπίς, δι’ ἧς καλύπτουσι τὸν ἔσω ὀφθαλμὸν τοῦ ἵππου. (Ση-μειωτέον ὅτι πᾶσαν ἐν γένει προσωπίδα καλοῦσιν οὕτω). Δι’ ἑκάστην ἀλεσιὰν γίνονται τρία στεφάνια ἤτοι ἡ αὐτὴ ποσότης τῶν ἐλαιῶν πρέπει ν’ ἀλεσθῇ τρεῖς φορὰς κατὰ συνέχειαν μέχρι τελείας ἐκθλίψεως, διακρίνουσι δὲ ταῦτα εἰς πρῶτο, δεύτερο, καὶ τρίτο στεφάνι. Τὸ πρῶτο στεφάνι λέγεται ἄλλως καὶ ἡ ξελᾳδισιὰ καὶ τὸ ξελᾴδισμα, τὸ δ’ ἐξ αὐτοῦ λαμβανόμενον ἔλαιον ξελᾲδι· Δι’ ἕκαστον στεφὰνι γίνονται αἱ ἀκόλουθοι ἐργασίαι. Ὁ λουτρουβειάρις κουταλίζει τὸ λιθάρι ἤτοι ὑποβάλλει εἰς αὐτὸ μὲ τὸ φτυάρι τὰς ἐλαίας, οὕτω δὲ τὸ λιθάρι ἀλέθει αὐτάς. Αἱ κατὰ τὸν τρόπον τοῦτον ἀλεσθεῖσαι ἐλαῖαι ἀποτελοῦσι τὸ ζυμάρι καὶ δι’ αὐτοῦ ὁ ἐργάτης σκευάζει τσὶ σφυρίδες ἤτοι πληροῖ αὐτάς. (Σημειωτέον ὄτι τῆς λέξεως σκευάζω δέν γίνεται ἄλλη χρῆσις πλὴν τῆς ἐν τῇ ἀνωτέρω φράσει. Περὶ τῆς σφυρίδας ἰδὲ κατωτέρω). Τὸ τόρκολλο· τὸ ἐλαιοπιεστήριον. Μέρη αὐτοῦ εἶναι τὰ ἑξῆς· ἡ γρὲdα· ἡ βάσις, ἐφ’ ἧς τίθενται ἐπαλλήλως αἱ σφυρίδες. τὸ γρεdάλωνο· αὖλαξ κατὰ τὴν περιφέρειαν τῆς γρέdας, ὅπως ρέῃ τὸ ἐκθλιβόμενον ἔλαιον. ἡ φόσσα· λάκκος ἀνοιγόμενος παρά τὴν γρέdα, περιέχων δὲ τὸ κατωλαὺρι ἤτοι βυτίον ἀνοικτὸν ἄνωθεν, ὑποδεχόμενον τὸ καταρρέον ἔλαιον. αἱ κολῶνες· κίονες ὑψούμενοι ἑκατέρωθεν τῆς γρέdας φέροντες ἄνω παχεῖαν ὁριζο-ντίαν δοκόν, τὴν μανdραβίδα, στερεουμένην ἐπ’ αὐτῶν διὰ σφηνῶν, ὧν αἱ μεγαλύτε-ραι καλοῦνται σπάθες, αἱ δὲ μικρὸτεραι (τὰ) ὄκια.
Ἐν τῷ μέσῳ τῆς μανραdβίδας εἶναι τὸ ῥεgίστρο ἤτοι κοχλιοειδὴς ὀπὴ ἔχουσα ἐντὸς τοὺς χουχλιοὺς ἤτοι τοὺς ἕλικας. Διά τοῦ ῥεgίστρου διέρχεται ἡ βίδα ἔχουσα καὶ αὐτὴ χουχλιοὺς καὶ ἀπολήγουσα πρὸς τὰ κάτω εἰς τὸ φανάρι ἤτοι εἰς πεπλατυσμένον πόδα φέροντα ὀπὰς κατὰ τὰ πλάγια, δι’ ὧν διέρχεται ἡ στάγκα ἤτοι ὁ περιστρέφων τὴν βίδαν μοχλός. Ἡ βίδα κατερχομένη πιέζει μεγάλην πλᾶκα, τὸ πλαdρί, ὅπερ ἔχει ἐν τῷ μέσῳ μικρο-τέραν πλᾶκα τὸ ταμπάνι. Υπὸ τὸ πλαdρί εἶναι ἑτέρα πλάξ τὸ ἀπανώκοτσο, ἀλλὰ μεταξὺ τῶν δύο τούτων πα-ρεμβάλλονται τεμάχια ξύλων, τὰ κότσια. Τὸ ἀπανώκοστο ἐπικάθηται ἐπὶ τῶν σφυρίδων. Ἡ δὲ στροφὴ τῆς βίδας ἐπιτυγχάνεται ὡς έξῆς: ἡ στάγκα εἰς τό ἕτερον μέρος ἔχει κοιλότητα, τὴν γασσα, εἰς ἣν εἰσέρχεται τὸ τενούσι ἤτοι ἡ θηλειά σχοινίου, τούτου δὲ τὸ ἕτερον ἄκρον προσδένεται εἰς τὸν ἀργὰτη ἤτοι κατακόρυφον βαροῦλκον στη-ριζόμενον, ὡς ὁ στάdης, ἄνω μὲν εἰς μπουλτουνάρι, κάτω δέ μὲ τὸ κεντρὶ εἰς τὸ στρουδί. Ζῦφω τσ’ ἐλῃὲς. ἐκθλίβω τὰς ἀλεσθείσας ἐλαίας μὲ τὸ τόρκολλο τοῦ πιεστηρίου, τὸ ὁποῖον περιεγράψαμεν ἀνωτέρω, γίνεται σήμερον χρῆσις σχεδὸν ὑπὸ πάντων· σπα-νιώτατα μόνον ἀπαντᾷ τις διασῳζόμενον ἔτι τὸ παλαιότερον πιεστήριον, τὸ ὁποῖον, ἐκαλεῖτο ἀργάνια (λουτρουβειό μ’ ἀργάνια) καὶ τὸ ὁποῖον μοὶ περιέγραψεν ὡς ἑξῆς ὁ ἐπί ἔτη μακρὰ ἐργασθείς, δι’ αὐτοῦ ὀγδοηκοντούτης γέρων Θεόδωρος Λιούμπας ἐπι-βεβαιούντων καὶ τῶν ἄλλων γερόντων. Οἱ κίονες αὐτοῦ ἐκαλοῦντο ἀδράχτια ἕνεκα τοῦ σχήματος, εἶχον δὲ πρὸς τὰ ἄνω κοχλιοειδεῖς ἕλικας τοὺς χουχλιούς· εἰς τὰ ἁδράχτια εἰσήρχετο ἡ πλάνdρα ἤτοι μεγάλη πλὰξ ἐπικαθημένη ἐπὶ τῶν σφυρίδων. Εἰς δὲ τοὺς χουχλιοὺς τῶν ἀδραχτίων ἐκοχλιοῦντο τὰ σφοντύλια, ἤτοι μεγάλα ξύλα τριάγκωνα, τριγωνικά, φέροντα ὀπήν ἐπίσης μὲ χουχλιούς, καὶ κατερχόμενα μέχρι τῆς πλάνdρας. Ἵνα περιστραφῶσιν ἐπὶ πλέον ἐδένοντο ἐπ’ αὐτῶν μὲ τὴν κλάπα, ἤτοι ἐπίτηδες σχοινίον, οἱ λιοστοί, τουτέστι ξύλινοι μοχλοὶ εἰς ἑκατέρωθεν· ἐπιπίπτοντες ἐπ’ αὐτῶν ταυτοχρόνως μεθ’ ὁρμῆς δύο ἐργάται ἔστρεφον τὰ σφοντὺλια καὶ οὕτω ἐπιέζοντο αἱ σφυρίδες. Εἰς τὸ κατωλαύρι, ὅπου χύνεται τὸ ἔλαιον, κατακαθίζει ἡ μούργα, τὴν ὁποίαν, ἀφοῦ ἐξαγάγωσι τὸ ἔλαιον μεταγγίζουσιν εἰς ἐπίτηδες δοχεῖον, τὴν μουργαρεά.
ε'.) Τὸ ἔλαιον
Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ σύνηθες λᾲδι διακρίνουσι καὶ τὸ ξελᾲδι, ὡς εἴπομεν ἀνωτέρω, ὅπερ καλοῦσιν ἔτι καὶ λᾴδι ξελᾳδίσιο· πρὸς δέ· τούτοις διακρίνουσι καὶ τὸ ἀγαυρόλᾳδο, τὸ λῃοστόλᾳδο, το μουργόλᾳδο. Δοχεῖα δὲ, εἰς ἃ φυλάσσεται τὸ ἔλαιον, ἀγγειὰ
λεγόμενα ἐν συνόλῳ, εἶναι τὰ ἑξῆς: ἡ πίλα· μέγα λίθινον δοχεῖον. ἡ καπάσα· πίθος. ὁ λαττός· δοχεῖον ἐκ λευκοσιδήρου, ὅστις καλεῖται γενικῶς (ἡ) λάττα. ἡ ξέστα· ὑδρία. τὸ ἀσκί· ὀ ἀσκός. δι’ οὗ συνήθως μεταφέρονται· ὁ bότης· ἰδὲ λ. ἀbέλι. ξεταγγὶζω· μεταγγίζω τὸ ἔλαιον εἰς ἕτερον δοχεῖον, ἵνα ἀποχωρισθῇ τελείως ἡ μούρ-γα καὶ μὴ γίνῃ τσαγκό.
ς’.) Ἄλλα ὠφέλειαι ἐκ τῆς ἐλαίας
τὰ λῃόστα· τὰ ὑπολείμματα τῶν ἐλαιῶν μετὰ τὴν ἔκθλιψιν. Λέγονται ὡσαύτως καὶ ἡ κουτσουρὲλλα. ἐλῃὲς γιά φαεῖ· τοιαῦται εἶναι αἱ ἑξῆς: νερολῃές, σταχτολῃές, κολυμπᾶδες. ξύλα λῄτσινα καὶ κάρβουνα λῄτσινα ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὰ ἄγρια.
ζ’.) Μέτρα τοῦ ἐλαίου
τὸ βαρέλλι = 4 ξέστες = 128 καρτοῦτσα. ἡ ξέστα = 2 ξεστιὰ = 32 καρτοῦτσα. τὸ ξεστὶ = 2 γαλόνια = 16 καρτοῦτσα. τὸ γαλόνι = 2 μισογάλονα = 8 καρτοῦτσα. τὸ μισογάλονο = 4 καρτοῦτσα. τὸ καρτοῦτσο = 2 μισὰ καρτοῦτσα = 4 καρτεζιά. τὸ καρτεζὶ = 2 μέτρες.
η'.) Ἰδιοκτησία καὶ μίσθωσις ἐλαιῶν
Κλείσμα· μεγάλῃ ἔκτασις καλλιεργημένη δι’ ἐλαιῶν κυρίως, μεταξὺ τῶν, ὁποίων ὅμως δύναται νὰ παρεμβληθῇ καὶ ἄλλη τις μικρὰ καλλιεργία. Δύναται δὲ νά ἀνήκῃ ἣ εἰς ἕνα ἣ εἰς πολλούς, ὁπότε ἀνοίγουσι ὠς ὄριον μεσοφούdι (ἰδὲ καὶ ἀνωτέρω)· «ἔχω μεσοφούdι με τον δεῖνα» = αἱ ἐλαῖαί μου γειτνιάζουσι πρὸς τὰς ἰδικάς του· «κανω μεσοφούdι» = σχηματίζω ὅρioν. ἡ ἐντράδα τὸ αὐτὸ ὃ,τι καὶ τὸ κλεῖσμα. ὁ παρτσινέβελλος· ὁ γαιοκτήμων. τὸ ξέφωτο· ἡ μεταξὺ καὶ ἡ πέριξ τῶν ἐλαιῶν ἀκαλλιέργητος ἔκτασις. παχτώνω τα’ ἐλῃὲς· μισθῶ τὰς ἐλαίας μου εἰς ἄλλον ὑποχρεούμενον- -νὰ εἰσφέρῃ ὡρισμένον ποσὸν ἐλαίου. ἡ παχτωσιά· ἡ μίσθωσις.
τὸ πάχτο· τὰ μισθούμενοι δένδρα, ἐνίοτε δὲ καὶ αὐτὴ ἡ μίσθωσις. ὁ παχτωνάρις· ὁ λαμβάνων τὸ πάχτο.
[Ἐv παλαιοῖς συμβολαίοις συνταχθεῖσιν ἐν Ἀργυρᾶδες συχνότατα ἀπαντῶμεν τήν φράσιν «ἐλαιϊκὰ δένδρα», ἥτις εἶναι ἐντελῶς ἄχρηστος σήμερον. Περὶ τῆς μεγάλης διαδόσεως, ἣν ἔλαβεν ἡ καλλιεργία τῆςέλαίας ἐν τῇ νήσῳ ἀπὸ τῶν χρόνων μάλιστα τῆς Ἐνετοκρατίας καὶ περὶ τῆς μεγάλης σημασίας, ἣν ἔχει παρὰ τῷ ἀγροτικῷ πληθυ-σμῷ τῆς Κερκύρας - διὸ καὶ ἐξέτεινα, ὅσον ἠ δυνάμην, τὴν περιγραφὴν τοῦ φυτοῦ τούτου - ἰδὲ «Γεωγραφικὴν μονογραφὴν περὶ τῆς νήσου Κερκύρας Ι. Πάρτς, ἐξελλη-νισθεῖσαν ὑπὸ Περικλέους Βέγια σελ. 263-272.]
