Τον «σπόρο» με έντυπο είχε ρίξει πρώτος το 1875 στην Κεφαλονιά ο αγωνιστής Παναγιώτης Πανάς, ο πιο δυναμικός πολιτικός επίγονος των Επτανησίων Ριζοσπαστών και υποστηρικτής της σολωμικής πνευματικής κληρονομιάς. Ήταν ο εκδότης της τοπικής μαχητικής εφημερίδας «Εργάτης», που συνέχισε για έναν χρόνο την έκδοσή της στο νησί και στη συνέχεια την εξέδωσε στην Αθήνα, πριν τη συνεχίσει πάλι στην Κεφαλονιά. Ίχνη σύνδεσης του Πανά με την Κέρκυρα, με προσπάθεια ίδρυσηςσυλλόγου με την επωνυμία «Ρήγας», χρονολογούνται στα 1871, το έτος δηλαδή της γνωστής ως «Παρισινή Κομμούνα« εργατικής εξέγερσης στο Παρίσι, για πρωταγωνιστή της οποίας ο Πανάς είχε γράψει στίχους.

Το «εργατικόν ζήτημα» άρχισε τότε, με ασάφειες έστω, να τίθεται με το όνομά του. Με ουτοπικές ακόμη σοσιαλιστικές ιδέες βέβαια, μα με έμφαση, καθώς η εργατική τάξη αναζητούσε τρόπους έκφρασης των δικών της αυτοτελών συμφερόντων!

Ο Πανάς ήταν ο «μέντορας» του Πλάτωνα Δρακούλη και των μεταγενέστερων Επτανήσιων πρωτοπόρων υποστηρικτών των εργατικών και των σοσιαλιστικών ιδεών, συμπεριλαμβανομένου του συμπατριώτη του Μαρίνου Αντύπα, καθώς και σοσιαλιστών της Πάτρας με επτανησιακή καταγωγή. Στην Αθήνα έδρασε και μέσω του Δημοκρατικού Συλλόγου «Ρήγας», ενώ συνέβαλε τα μέγιστα στην εκλογή του επίσης Κεφαλονίτη κοινωνικού αγωνιστή Ρόκκου Χοϊδά, σθεναρού υποστηρικτή των εργατικών δικαιωμάτων, σε βουλευτή του νησιού το 1875. Ο Χοϊδάς ήταν ο πρώτος Έλληνας βουλευτής του σοσιαλιστικού χώρου.

Αν ο Δρακούλης ήταν ο «πατέρας», ο Πανάς, σύμφωνα με τα στοιχεία που είχε συλλέξει ο Μ. Μ. Παπαϊωάννου, ήταν ο «παππούς» των φιλεργατικών-φιλοσοσιαλιστικών ιδεών στα Επτάνησα και από τους βασικούς συντελεστές της διάδοσής τους σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, καθώς και σε άλλες χώρες της Βαλκανικής. 

Στην Κέρκυρα η πρώτη εφημερίδα με εργατικό τίτλο, αν και με ασαφείς ιδέες, εκδόθηκε το 1881. Ήταν η αγροτο-εργατική εβδομαδιαία εφημερίδα «Οι Εργάται», με υπεύθυνο έκδοσης φιλοαγροτιστή πολιτικό που έθετε και ζητήματα των εργατών γης.

Για να ακολουθήσει πέντε ή έξι χρόνια μετά, στα 1886-1887, ο «Εργάτης». Εφημερίδα κυριακάτικη, με υπεύθυνο έκδοσης τον Ιωάννη Λευθεριώτη, σαφέστερα προσανατολισμένη σε γενικά θέματα της εργατικής τάξης της Κέρκυρας, με την υποστήριξη της «Εργατικής Αδελφότητας» και σοσιαλιστών απ' όλα τα Επτάνησα και, κυρίως, απ' την Κεφαλονιά. 

Θα περνούσαν κάποια χρόνια ακόμη ώσπου ν' αποκτήσουν οργανωτική διάσταση στο νησί το 1894 «Σοσιαλιστικό Κέντρο» στο «βόλτο του Κοκκίνη» στο κέντρο της πόλης και το ίδιο έτος, τον Αύγουστο του 1894, σαφέστερη εργατική συνδικαλιστική κίνηση με την ονομασία «Εργατική Ένωσις Κέρκυρας» και μέλη εργάτες από διάφορους κλάδους, καθώς η ιδέα του συνδικαλισμού κέρδιζε σταδιακά έδαφος, ενώ τα μεγάλα αφεντικά και το πολιτικό προσωπικό τους αντιδρούσαν.

Η «Εργατική Ένωσις Κέρκυρας», όπως προκύπτει από υποστηρικτικό δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας «Φωνή» που εντόπισε ο Λουκάτος, ήταν καρπός πρωτοβουλίας «φιλοτίμων και εντίμων εργατών και νέων, εμφορουμένων υπό φιλοπροόδων και φιλελεύθερων αρχών». Το καταστατικό της είχε συντάξει ο δικηγόρος Γεώργιος Καίσαρης. Σύμφωνα με αυτό, τακτικά μέλη μπορούσαν να γίνουν «πάντες οι ανήκοντες εις την εργατικήν ή επί μισθώ εργαζομένην τάξιν», ενώ έκτακτα μέλη «όσοι εμφορούνται από ιδέας και αρχάς, ας επιδιώκει ο Σύλλογος και διά τον πλούτον των γνώσεών των ή της κοινωνικής των θέσεως δύνανται να εργασθούν διά τον σύλλογον». Για την προώθηση των σκοπών της Ένωσης προβλέφθηκαν η συγκρότηση βιβλιοθήκης και αναγνωστηρίου, η έκδοση εφημερίδας, η δημιουργία «ταμιευτηρίου βοηθημάτων» και η δωρεάν πρακτική διδασκαλία «ωφελίμων γνώσεων», μεταξύ των οποίων Ιστορίας και Οικονομίας. Ως βασικό σκοπό ο σύλλογος είχε την «ηθική και υλική αλληλοβοήθεια των εργατικών αυτού μελών», κυρίως των πασχόντων και των ανέργων, σε συνδυασμό με την «κατά το δυνατόν διανοητική, ηθική και υλική πρόοδο των εργατικών και επί μισθώ εργαζομένων τάξεων του νησιού». 

Γρήγορα, εννοείται, το κεφάλαιο έλαβε τα μέτρα του. «Υστερόβουλοι» και «ελαφρόνοες», όπως έγραψε η «Φωνή», αντέδρασαν «διαδίδουσιν άρηττα αθέμιτα» μεταξύ «των νομομοφρόνων, των ηθικών και φιλανθρώπων συμπολιτών μας». Άρχιζε η πολιτική του καρότου και του μαστιγίου. Παράλληλα με τους διανοούμενους και τους επιστήμονες που πλησίαζαν τη νεαρή  εργατική τάξη ανιδιοτελώς για να την υποστηρίξουν και να φωτίσουν τον δρόμο της, ενεργοποιήθηκαν αντίστοιχες δυνάμεις για να την ποδηγετήσουν και να την κρατήσουν κάτω από την επιρροή των αστικών κομμάτων και της αστικής ιδεολογίας, πρεσβεύοντας τη συνεργασία των τάξεων ή ακόμη και ακίνδυνες χριστιανοσοσιαλιστικές ουτοπικές θεωρίες, καθώς και τη χρήση της καθαρεύουσας αντί της δημοτικής. Το νεαρό τοπικό εργατικό κίνημα δεν θ' αργούσε να βρει σύμμαχό του το ισχυρό τοπικό δημοτικιστικό κίνημα, με επικεφαλής την Κερκυραία λογία Ειρήνη Δενδρινού. 

Μόλις το 1934, σύμφωνα με το καταστατικό του, ιδρύθηκε το Εργατικό Κέντρο Ζακύνθου των ημερών μας. Ωστόσο θεωρείται σύμφωνα με κάποιες αναφορές, δικαίως μάλλον, το παλαιότερο Εργατικό Κέντρο της χώρας, ως διάδοχος φορέας άλλου Εργατικού Κέντρου του νησιού ή αντίστοιχου δευτεροβάθμιου/διακλαδικού συνδικαλιστικού φορέα, πολύ προγενέστερου.

Γεγονός είναι ότι το 1919, σύμφωνα με στοιχεία που φέρνει στο φως η παρούσα έρευνα, στη Ζάκυνθο εκυκλοφορούσε μια θαυμαστή εφημερίδα «Εργάτης». Ήταν «Εφημερίς εργατική εκδιδομένη παρά του "Εργατικού Κέντρου Ζακύνθου"». 

Είτε συμβολικά λόγω της Μέρας της Γυναίκας, είτε τυχαία, το πρώτο φύλλο της εκδόθηκε τις 8 Μάρτη 1919. 

Μαχητικός, ο Ζακύνθος «Εργάτης» αποκαλύπτει πόσα και πόσες συκοφαντίες οι πρόγονοί μας είχαν ν' αντιμετωπίσουν, ακόμη και λίγο πριν χαράξει το 1920. «Ληστρικάς συμμορίας» αποκαλούσαν ισχυρές μερίδες της κυρίαρχης τάξης τα συνδικάτα των εργαζομένων!

Στην πρώτη του σελίδα ο «Εργάτης» κατήγγειλε ότι συνδικαλιστές των λεμβούχων του νησιού είχαν καταδικαστεί «εις διακοσίων δραχμών πρόστιμον έκαστος» και σε πιο σημαντική ποινή ο πρόεδρος οικείου σωματείου. Η απαίτησή τους να εφαρμοστεί σχετικός Κανονισμός θεωρήθηκε «αυθάδεια», προφανώς έναντι των Αρχών.

Επικρατέστερη χρονολογία ίδρυσης ενιαίου φορέα συνδικαλιστικής εκπροσώπησης των εργατοϋπαλλήλων του νησιού με άτυπη μάλλον μορφή Εργατικού Κέντρου, σύμφωνα με ορισμένες αναφορές που απαιτούν περαιτέρω τεκμηρίωση, είναι το 1902. Άλλες σχετικές αναφορές κάνουν λόγο για το 1892, παραπέμποντας πιθανώς σε ίδρυση και λειτουργία Εργατικής Αδελφότητας, αντίστοιχης εκείνων των άλλων νησιών μας. Πολλά στοιχεία προς τεκμηρίωση συνηγορούν στο ότι η Ζάκυνθος κάθε άλλο παρά υστέρησε. Οι ρίζες άλλωστε της συντεχνιακής οργάνωσης στα Επτάνησα από τον 16ο αιώνα, ακόμη και ναυπηγών και βυτοποιών, είναι ισχυρότερες ίσως από οπουδήποτε αλλού στη Ζάκυνθο. 

Μπορούμε να θεωρήσουμε βασίμως ότι στο νησί-λίκνο του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού, στην Κεφαλονιά -όπου ο πλούτος της εικονιζόμενης αγγλοϊόνιας Ιονικής Τράπεζας δεν κρυβόταν- έγινε στα Επτάνησα ο πρώτος γιορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς, με τρόπο που φαντάζει σήμερα αδόκιμος, πολύ περισσότερο αν ξεχάσουμε την προτροπή του Σταύρου Καλλέργη τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1890 να γιορταστεί η Εργατική Πρωτομαγιά παντού στη χώρα, εν ανάγκη «είτε διασκεδάζοντες, είτε φωτογραφούμενοι, είτε δι' οιουδήποτε άλλου τρόπου», με λιγοστά λόγια έστω;

Τα διαθέσιμα στοιχεία, όσο δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί άλλα, αυτό μαρτυρούν! 

Στο Αργοστόλι το 1895, σύμφωνα με στοιχεία που συνέλεξε ο Λουκάτος για μια σχετική εκδήλωση, φαίνεται ότι γιορτάστηκε για πρώτη φορά η Εργατική Πρωτομαγιά στα Επτάνησα. Έστω, όπως αναφέρουν σχετικές μαρτυρίες, «κατ' ασθενή απομίμησιν της αλλαχού υπό των εργατών ενεργουμένης πολιτικής πανηγύρεως». Μαζί με τη Φιλαρμονική του Αργοστολιού ο τοπικός «Εργατικός Σύνδεσμος "Η Αλληλοβοήθεια"» την Πρωτομαγιά του 1895 «εξέδραμον» στο σπήλαιο του Αγίου Γερασίμου κοντά στην πόλη. Στον γιορτασμό υπήρχαν μεταξύ άλλων «ψητοί αμνοί και οίνος». Τότε στα Επτάνησα, έτσι, ο κύβος ερρίφθη! Η παράδοση του γιορτασμού της Εργατικής Πρωτομαγιάς στο σημείο αυτό εκράτησε πέντε δεκαετίες, μέχρι το 1946.

Έναν μήνα περίπου πριν ξεκινήσει τη δράση της η «Εργατική Ένωσις Κέρκυρας», τον Ιούλιο του 1894, προφανώς με κάποιον συντονισμό, στο Αργοστόλι αποφάσιζαν και συγκροτούσαν αντίστοιχο φορέα με την ονομασία «Εργατικός Σύνδεσμος "Η Αλληλοβοήθεια"», με «κατάστημά του παρά την πλατείαν Δικαστηρίων» που εγκαινιάστηκε «επιδεικτικώς» δύο μήνες μετά. Έναν μήνα μετά την Κέρκυρα, τον Σεπτέμβριο του 1894, το ίδιο γινόταν στο Ληξούρι. Συγκροτούσαν αντίστοιχο εργατικό αλληλοβοηθητικό φορέα με την ονομασία «Εργατικός Σύνδεσμος "Η Αδελφοποίησις"», η σύσταση του οποίου είναι καταχωρημένη και σε Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως το 1895 και αντίγραφα του καταστατικού του -που ψηφίστηκε τις 12 Σεπτεμβρίου 1894- σώζονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη και στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.

Στο Αργοστόλι τα εγκαίνια της λειτουργίας του συλλόγου γιορτάστηκαν πανηγυρικά με άνθη και τραγούδια από τη Φιλαρμονική. Σημαία-λάβαρό του «με δύο συνεσφιγμένα χέρια ως σύμβολον της ελπίδος και της πίστεως περιήχθη ανά την πόλιν» σε μια λαϊκή γιορτή «έως νυκτός» τις 14 Σεπτεμβρίου 1894. Ξεχώριζε μια επιγραφή με το σύνθημα «Σέβας εις τας γυναίκας». Γρήγορα ξεπέρασαν τα διακόσια τα μέλη.

Περιγραφές βεβαιώνουν ότι ξεσηκώθηκαν αντιδράσεις «μη οι εργάτες αδελφούμενοι εν τω Συνδέσμω χειραφετηθώσιν» και τον περιέγραφαν «διά των μελανωτέρων χρωμάτων». 

Στο Ληξούρι ο Σύνδεσμος έκανε εγκαίνια στην πλατεία Παντοκράτορα με σημαίες, μυρσίνες, δάφνες, ενετικούς φανούς, έκθεση εργατικών αλλά και αγροτικών εργαλείων, ομιλίες, τραγούδια από τη Φιλαρμονική, ανάκρουση του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» και πορεία με επιγραφές-πλακάτ με συνθήματα «Ελευθερία, Ισότης και Αδελφότης», «Αλληλεγγύη των εργατικών τάξεων» και «Ζήτω και των γεωργώνε π' όλοι από δαύτους τρώνε» τις 10 Οκτωβρίου 1894. Ήταν, όπως περιγράφεται, «ημέρα εργατικής πανηγύρεως καθ' ην ο εργάτης έγνω, ιδών περί εαυτόν, ότι τα περί τούτον είναι έργα αυτού, έργα των χειρών του, και ουδέν έχει». Σύμφωνα με σωζόμενα στοιχεία, ιδρύθηκε «υπό φιλοτίμου και προοδευτικής νεολαίας» και στους σκοπούς του περιλαμβάνονταν, μαζί με τις αλληλοβοηθητικές δράσεις, όπως η ιατρο-φαρμακευτική συνδρομή, «πάσα άλλη ενέργεια αφορώσα την βελτίωσιν της εργατικής τάξεως και την προστασίαν συμφερόντων της», καθώς και «παντός του ελληνικού λαού». Τακτικό μέλος του μπορούσε να γίνει «πας εργάτης πάσης εθνικότητος και θρησκείας διαμένων ενταύθα», άνω των είκοσι ετών, ενώ άλλοι εργάτες που δεν έμεναν μόνιμα στο Ληξούρι, προφανώς όπως οι ναυτικοί, μπορούσαν να γίνουν «αντεπιστέλλοντα μέλη», όπως μάλλον και αγρότες. Η σφραγίδα του έφερε «ως σύμβολον δύο χείρας συνεσφιγμένας» και «άνωθεν τον ήλιον ανατέλλοντα». Ίδρυσε σχολή εκπαίδευσης «των εργατικών παίδων του Λαού» με πέντε δασκάλους και 128 μαθητές σε πρώτη φάση. Ανέπτυξε πρωτοπόρο ρόλο προωθώντας κοινωνική συμμαχία με τους αγρότες, οργάνωσε συλλαλητήριο για το σταφιδικό ζήτημα στο νησί και υπέβαλε στις Αρχές δέσμη προτάσεων «ίνα μετριάση την ορμήν της καταμαστιζούσης ημάς αθλιότητος». 

Παναγής Φαρακλός, Σταύρος Μενεγάτος Γεράσιμος Ρόκος, Σπύρος Ζακυθηνός, Παναγής Αβελήνης, Φώτης Σαβράμης, Αναστάσιος Μοσχόπουλος, Κώστας Λέλος, Μιχαήλ Βερτότος, Παναγιώτης Διακάτος, είναι μερικά από τα ονόματα των πρωταγωνιστών της οργανωμένης αυτής εργατικής δράσης στο Αργοστόλι και το Ληξούρι τα χρόνια 1894-1895 και κατοπινά χρόνια.

Ο Παναγιώτης Πανάς στην εφημερίδα του «Έγερσις» κατήγγειλε «ραδιουργίες» εις βάρος τους και σημείωσε με τη φλογερή πένα του σε άρθρο του με τον τίτλο «Εργατικοί Σύλλογοι»: «Οι εργάται αδελφούμενοι εν τοις τοιούτοις συλλόγοις, συσκεπτόμενοι εν αυτοίς, διδασκόμενοι να διακρίνωσι τα πραγματικά συμφέροντά των και να σέβωνται τας γνώμας και τας ιδέας των αδελφών των, μανθάνοντες ν' ανευρίσκωσι την αλήθειαν διά της συζητήσεως, και μόνον της συζητήσεως, δεν θα είναι πλέον ευάλωτοι, ως ήσαν πριν, και δεν θα χρησιμεύσωσιν ως παίγνια εκείνων, οι οποίοι έχουσι συμφέρον να διαιρώσιν αυτούς, όπως τους μεταχειρίζωνται όργανα εις τους ολεθρίους σκοπούς των». Τασσόταν υπέρ της κοινής δράσης εργατών και αγροτών και τόνιζε για τον πρωτοπόρο ρόλο των εργατών: «Η φωνή των είναι αδύνατον να μη αντηχή και εις τας καρδίας των αγροτικών πληθυσμών, οι οποίοι εν τοις εργατικοίς συλλόγοις των πόλεων θα ευρίσκωσι πάντοτε ειλικρινείς συμβούλους και αφιλοκερδείς οδηγούς».

Πρωταγωνίστησαν τότε στο Αργοστόλι, κατά τον Πέτρο Πετράτο, ο τυπογράφος Σταύρος Μενεγάτος και ο ράφτης Κώστας Λέλος.

Οι πρόγονοί μας βρίσκονταν πια στο μεταίχμιο της μετάβασης από την παλιά συντεχνιακή και αλληλοβοηθητική επαγγελματική φάση του εργατικού κινήματος στις νέες σωματειακές συνδικαλιστικές μορφές με ξεκαθαρισμένη την ταξική κοινωνική συνείδηση των μελών τους.

Πλησίαζε και η ώρα που θα ξεκαθάριζε ο σοσιαλιστικός ορίζοντας των πρωτοπόρων εργατών με στροφή στις ιδέες του Καρλ Μαρξ και τον επιστημονικό σοσιαλισμό για την ανάγκη κατάκτησης νέου κοινωνικού συστήματος και επιβολής «εργατικού κράτους». Αυτό θα γινόταν πολύ εμφατικά στην Κέρκυρα, στο ισχυρότερο βιομηχανικό κέντρο των Επτανήσων, όπου ήδη τρεις μέρες νωρίτερα από την Πρωτομαγιά του 1860, τις 28 Απριλίου 1860, ο μαθητής του Σολωμού λόγιος Νικόλαος Κονεμένος διατύπωνε σε επιστολή του προς τον ευρισκόμενο στη Ζάκυνθο τότε αφορεσμένο από την Εκκλησία και Πρωτομαγιά γεννημένο Κεφαλονίτη λόγιο Ανδρέα Λασκαράτο την πρώτη σε όλον τον ελληνικό χώρο, εξ όσων γνωρίζουμε, ευμενή κριτική στον κομμουνισμό και τις ιδέες του.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Για να διαβάσετε το Α΄ μέρος πατήστε ΕΔΩ

Για να διαβάσετε το Β΄ μέρος πατήστε ΕΔΩ

Αλέκος Πρίφτης

* Το εικαστικό έργο στην κορυφή του θέματος είναι του Κερκυραίου ζωγράφου Σπύρου Κουρσάρη και τιτλοφορείται «Το πέταγμα».