Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης είναι ο κορυφαίος νεοέλληνας θεατρικός συγγραφέας, που άνοιξε νέους δρόμους στο ρεαλιστικό θέατρο. Ηγήθηκε μιας ομάδας νέων συγγραφέων, οι οποίοι ωρίμασαν μέσα από το έργο του και δημιούργησαν, μετά το 1965, το νέο ελληνικό δράμα.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης γεννήθηκε στην Νάξο στις 2 Δεκεμβρίου 1922 και σε ηλικία 13 ετών εγκαταστάθηκε με την οικογένεια του στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην περιοχή του Μεταξουργείου. Το πρωί εργαζόταν και το βράδυ σπούδαζε τεχνικό σχέδιο στη Σιβιτανίδειο.

Κατά την διάρκεια της Κατοχής συνελήφθη από τους Γερμανούς το 1943 και οδηγήθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν στην Αυστρία, όπου παρέμεινε έγκλειστος έως τις 5 Μαΐου 1945, οπότε απελευθερώθηκε από τους Συμμάχους.

Η παραμονή του στο Μαουτχάουζεν, όπου και έζησε από κοντά την κόλαση του ολοκαυτώματος, επηρέασε την προσωπικότητα του εις βάθος, καλλιεργώντας του ένα ακλόνητο αίσθημα ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης για τον συνάνθρωπο, καθώς και ισχυρές αντιπολεμικές πεποιθήσεις. Δύο τάσεις οι οποίες υπήρξαν εμφανείς, έμμεσα ή άμεσα και στη θεατρική γραφή του.

Τα όσα έζησε στο Μαουτχάουζεν τα κατέγραψε στο μοναδικό του, ομότιτλο πεζογράφημα, το 1965, το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Πάνου Κόκκα.  Πρόκειται σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου για μια «αληθινή» ιστορία «όπως τη ξανάζησα τις ώρες που ξανάβλεπα παλιές σημειώσεις και προσπαθούσα να τη θυμηθώ». Το Δεκέμβριο του 1965 θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Θεμέλιο, παράλληλα με ομώνυμο δίσκο σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και ερμηνεύτρια την Μαρία Φαραντούρη.

Με τη Μελίνα Μερκούρη

Το ξεκίνημα

Το 1945, με την επιστροφή του στην Αθήνα, επηρεάζεται τόσο πολύ από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης «Για ένα Κομμάτι Γης» που αποφασίζει να εισχωρήσει στο θέατρο ως ηθοποιός. Όμως, το γεγονός ότι δεν διέθετε απολυτήριο γυμνασίου αποτελούσε αιτία αποκλεισμού του από τις δραματικές σχολές της χώρας. Ελλείψει άλλης διεξόδου επέλεξε να ασχοληθεί με τη θεατρική συγγραφή. Από εκείνη τη στιγμή θα ξεκινούσε μια σχέση αγάπης και ισχυρού δεσίματος με το θέατρο και τους ανθρώπους που το υπηρετούν, η οποία μας χάρισε κορυφαία έργα της μεταπολεμικής ελληνικής δραματουργίας.

Οι θίασοι

Το πρώτο του θεατρικό έργο που ανέβηκε σε σκηνή ήταν το τρίπρακτο «Χορός Πάνω στα Στάχυα», το οποίο παραστάθηκε, το 1950, από τον θίασο του Αδαμάντιου Λεμού.

Εθνικό Θέατρο

Το 1956 υπήρξε η χρονιά της πρώτης του συνεργασίας με το Εθνικό Θέατρο, όταν η «Δεύτερη Σκηνή» ανέβασε την «Έβδομη Μέρα της Δημιουργίας», μια παράσταση που άλλαξε συλλήβδην τον τρόπο αντιμετώπισης των σύγχρονων Ελλήνων θεατρικών συγγραφέων από την πρώτη σκηνή της χώρας.

Το Εθνικό Θέατρο θα ανεβάσει και άλλα έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, σε πρώτη πανελλήνια πρεμιέρα, όπως τον «Αόρατο Θίασο», 3/11/1988, σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη και τα έργα «Γράμμα στον Ορέστη» «Δείπνος» και «Πάροδος Θηβών», σε ενιαία παράσταση, στη «Νέα Σκηνή», στις 27/2/1993, σε σκηνοθεσία του ίδιου του συγγραφέα.

Θέατρο Τέχνης

Το 1957 αποτελεί χρονιά ορόσημο για τον ίδιο, καθώς ξεκινάει η συνεργασία του με το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κούν, τον θίασο που θα αποτελέσει τον σημαντικότερο σταθμό στη θεατρική πορεία του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Εκεί, αρχικά, ο Βασίλης Διαμαντόπουλος, θέλοντας να δώσει ένα ρεσιτάλ ερμηνείας, θα χρησιμοποιήσει, ανάμεσα σε άλλα και τον μονόλογο του Καμπανέλλη «Αυτός και το Πανταλόνι του», ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους θα ανεβεί η «Αυλή των Θαυμάτων», σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, ένα έργο καθοριστικό για την εξέλιξη της ελληνικής μεταπολεμικής δραματουργίας , η παράσταση του οποίου εδραιώνει τον συγγραφέα στη θεατρική ζωή της χώρας.

Άλλες παραστάσεις έργων του Καμπανέλλη από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν υπήρξαν:  «Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος» (31/5/1980, σε σκηνοθεσία Γιώργου Λαζάνη), «Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι» (22/12/1966, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), «Η Ηλικία της Νύχτας» (28/1/1959), η τετραλογία «Πρόσωπα για Βιολί και Ορχήστρα» (8/1/1976, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), «Τα Τέσσερα Πόδια του Τραπεζιού» (27/10/1978, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), «Μια Συνάντηση Κάπου Αλλού» (18/12/1997, σε σκηνοθεσία Μίμη Κουγιουμτζή.

Άλλοι θίασοι

Άλλοι σημαντικοί θίασοι οι οποίοι θα συνδέσουν το όνομά τους με τη δραματουργία του Ιάκωβου Καμπανέλλη είναι: Ο Θίασος της Έλσας Βεργή, το Νέο Θέατρο του Βασίλη Διαμαντόπουλου και της Μαρίας Αλκαίου, Ο Θίασος Τζένης Καρέζη και Κώστα Καζάκου, Πειραματικό Θέατρο της Πόλης – Μαριέττα Ριάλδη, Θεατρική Εταιρεία Στοά, Πειραματική Σκηνή της Τέχνης (Θεσσαλονίκη), Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος κ.α.

Από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης «Η Αυλή των θαυμάτων» (1957) | Πηγή: Kambanellis.gr

Αναγνώριση

Παραστάσεις των έργων του Καμπανέλλη ανέβηκαν με επιτυχία και στο εξωτερικό, σε Αγγλία, Αυστρία, Ρωσία, Γερμανία, Σουηδία, Ηνωμένες Πολιτείες κ.α. Το 1964 το Κρατικό Θέατρο Goteborg της Σουηδίας θα ανεβάσει την «Αυλή των Θαυμάτων», έργο που θα παρουσιαστεί και το 1966, στο Reinhardt – Seminar στη Βιέννη. Το 1984 το Θέατρο Μαξίμ Γκόρκι ανεβάζει το «Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι» και το 1996 το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας πραγματοποιεί παράσταση του έργου «Ο Δρόμος Περνά από Μέσα».

Το 1999 εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ το 2001 το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου του ζήτησε να γράψει τον λόγο για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου.

Σημαντικά έργα:

«Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος» (1951-52), «Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι» (1952), «Η Στέλλα με τα Κόκκινα Γάντια», «Η Αυλή των Θαυμάτων» (1957), «Το Παραμύθι Χωρίς Όνομα» (1959, διασκ.), «Βίβα Ασπασία» (1966), «Η Αποικία των Τιμωρημένων» (1970, διασκ.), «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» (παρ. 1973), «Εχθρός Λαός» (παρ. 1975), «Τα Τέσσερα Πόδια του Τραπεζιού» (1978), «Ο Δρόμος Περνά Από Μέσα» (1990), «Γράμμα στον Ορέστη» (1991-92), «Στη Χώρα Ίψεν» (1991-92), «Μια Συνάντηση Κάπου Αλλού» (1996-97), κ.α.

Χαρακτηριστικά των έργων του

Πειραματισμός

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης καθ’ ‘όλη τη διάρκεια της συγγραφικής του πορείας πειραματίστηκε με διάφορα στυλ γραφής, σε μια αέναη αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης. Από το ρεαλιστικό έως το ποιητικό και συμβολιστικό θέατρο, από το πρωτότυπο έως τη διασκευή, δεν επαναπαύθηκε στις επιτυχίες του, ούτε υποχώρησε σε συμβιβασμούς για ένα πιο «εύπεπτο» θέατρο. Αντίθετα δοκίμασε ένα εύρος μορφολογίας και θεματικών.

Μερικές από τις θεματικές

Το δραματουργικό του έργο διακρίνεται για ένα είδος πολιτικής ευαισθησίας. Ο συγγραφέας δείχνει να ταυτίζεται και να συμπονά τους συνανθρώπους του, καθώς και να προβληματίζεται για μια σειρά κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών ζητημάτων. Μέσα από τα έργα του εκφράζει τον αποτροπιασμό του για τον πόλεμο και τη βία, ιδιαίτερα εκείνη της εξουσίας, η οποία με αδηφάγο τρόπο εξαθλιώνει τους πιο ανίσχυρους (πολίτες ή/και ολόκληρους λαούς). Σατιρίζει, επιπλέον, τους μηχανισμούς της εκάστοτε επίσημης ιδεολογίας, τη θυσία στο όνομα αυτής,  την πολιτική εκμετάλλευση και τη δημαγωγία.

Τζένη Καρέζη και Κώστας Καζάκος στην παράσταση «Το Μεγάλο μας Τσίρκο»

Πραγματεύεται ζητήματα που έχουν να κάνουν με την εξορία, τη μοναξιά, τη δύναμη του χρήματος, την ηθική του συμφέροντος, τη μετανάστευση κ.α. Εκφράζει υπαρξιακές ανησυχίες όσον αφορά την τύχη του ανθρώπου σε μια κοινωνία καθημαγμένη από τη μισαλλοδοξία, όπου η δύναμη του κακού έχει υπερισχύσει.

Χαρτογραφεί τις περιπέτειες της μεταπολεμικής Ελλάδας και τους συνεπακόλουθους κοινωνικοπολιτικούς προβληματισμούς είτε μέσω της ιστορικής μνήμης και της προσωπικής εμπειρίας, είτε μεταφέροντας τες σε άλλους τόπους και άλλες εποχές με έργα που βρίθουν μεταφορών και ειρωνείας, σατιρίζοντας, παράλληλα τη διεθνή κατάσταση πραγμάτων.

Η Τζένη Καρέζη και ο Βύρων Πάλλης στην παράσταση του Εθνικού Θεάτρου «Η Έβδομη Μέρα της Δημιουργίας»

Οι ήρωες των έργων του

Στα έργα του παρατηρείται μια λεπτή σκιαγράφηση της ελληνικής κοινωνίας χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες, μέσα στα πλαίσια της πνευματικής ζωής του τόπου, με τις λαϊκές και οικίες μορφές παράδοσης. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης αιχμαλώτισε την τυπική ελληνική φιγούρα της μεταπολεμικής περιόδου, δημιουργώντας πολύπλευρους χαρακτήρες, με τα πάθη, τα αδιέξοδα, τις ελπίδες και τις αντιφάσεις τους. Οι ήρωες του βρίσκονται, συχνά, διχασμένοι, με ένα αίσθημα «εγκλεισμού» και απομόνωσης. Δεν ανήκουν ταξικά, ηθικά ή πολιτικά στην ίδια κατηγορία, ενώ αντικατοπτρίζουν τις αμφιβολίες, την εσωστρέφεια, το σκεπτικισμό που ακολούθησε την κατοχή και τον εθνικό διχασμό.

Κινηματογράφος και Μουσική

Τέλος, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης μας χάρισε μερικά από τα ωραιότερα σενάρια για τον κινηματογράφο: 1955 «Στέλλα» (σκην. Μιχάλης Κακογιάννης), 1956 «Δράκος» (Σκην. Νίκος Κούνδουρός), 1956 «Η Αρπαγή της Περσεφόνης» (Σκην. Γρηγόρης Γρηγορίου), 1968 «Το Κανόνι και το Αηδόνι» (σκην. Γιώργος και Ιάκωβος Καμπανέλης) κ.α. Παράλληλα, ως στιχουργός, προσέφερε και στον τομέα της μουσικής μέσα από τη συνεργασία του με εμβληματικούς συνθέτες όπως ο Μάνος Χατζιδάκις («Παραμύθι Χωρίς Όνομα»), ο Μίκης Θεοδωράκης («Μαουτχάουζεν») και ο Σταύρος Ξαρχάκος («Το Μεγάλο μας Τσίρκο»).

Σημαντική υπήρξε η συμβολή του Καμπανέλλη και στο χώρο του ελληνικού κινηματογράφου, όπου έγραψε μεταξύ άλλων τα σενάρια για τις ταινίες «Στέλλα» του Μιχάλη Κακογιάννη, «Ο δράκος» και «Το ποτάμι» του Νίκου Κούνδουρου, «Το αμαξάκι» του Ντίνου Δημόπουλου, «Αρπαγή της Περσεφόνης» του Γρηγόρη Γρηγορίου και «Κορίτσια στον ήλιο» του Βασίλη Γεωργιάδη.

Ο Καμπανέλλης ασχολήθηκε και με τη στιχουργική, στο πλαίσιο της συνεργασίας του με κορυφαίους συνθέτες όπως ο Μάνος Χατζιδάκις («Παραμύθι χωρίς όνομα»), ο Μίκης Θεοδωράκης («Μαουτχάουζεν»), ο Σταύρος Ξαρχάκος («Το μεγάλο μας τσίρκο») και ο Νίκος Μαμαγκάκης («Ο κύκλος με την κιμωλία»).

Έγραψε, επίσης, το αυτοβιογραφικό πεζογράφημα «Μαουτχάουζεν» (1963), ένα δημιούργημα της αντιπολεμικής λογοτεχνίας με πολύ μεγάλη απήχηση, γεγονός που ώθησε τον Καμπανέλλη στη συγγραφή των στίχων των τεσσάρων τραγουδιών του ομώνυμου κύκλου, που μελοποιήθηκαν από τον Μίκη Θεοδωράκη.

Ο Καμπανέλλης συνδέθηκε εξάλλου στενά με τον κόσμο του ραδιοφώνου, ως διευθυντής Ραδιοφωνίας της ΕΡΤ αλλά και ως παραγωγός πλήθους εκπομπών.

Ο Καμπανέλλης αναγορεύτηκε ακαδημαϊκός το 1999, ενώ τιμήθηκε με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος το 2000.

Από το 2003 έως το 2007 ο Καμπανέλλης διετέλεσε πρόεδρος της Βουλής των Εφήβων, διαδεχθείς τον Αντώνη Σαμαράκη.

Πέθανε στις 29 Μαρτίου 2011, λίγο μετά το θάνατο της γυναίκας του.

Ρίχνω την καρδιά μου στο πηγάδι

Ρίχνω την καρδιά μου στο πηγάδι
να γενεί νερό να ξεδιψάσεις

Σπέρνω την καρδιά μου στο λιβάδι
να γενεί ψωμάκι να χορτάσεις

Στη φωτιά τη ρίχνω την καρδιά μου
τα χεράκια σου έλα να ζεστάνεις

Στον αγέρα ρίχνω την καρδιά μου
να γενεί δροσούλα ν’ ανασάνεις

(Από τον κύκλο τραγουδιών «Παραμύθι χωρίς όνομα» που έγραψε το 1965 ο Μάνος Χατζιδάκις για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη)

Πέθανε στις 29 Μαρτίου 2011, στην Αθήνα. Σήμερα, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης θεωρείται ο κορυφαίος δραματουργός του ελληνικού μεταπολεμικού θεάτρου, εκείνος που άνοιξε τον δρόμο σε μια γενιά έξοχων δημιουργών όπως η Λούλα Αναγνωστάκη, η Μαργαρίτα Λυμπεράκη και ο Δημήτρης Κεχαΐδης.