Γιώργος Μαυρογιώργος
Οι σχολικές εκδρομές και πάλι στην επικαιρότητα (Τα Νέα, 16.2.1986). Ένας θεσμός αμφισβητείται έντονα τον τελευταίο καιρό με προεξάρχοντα σύμβουλο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου («Σχολεία και Παγίδες», το Βήμα, 8.12.1985). Η σχολική εκδρομή («πολυήμερη». «μονοήμερη» και «ημι-ημερήσια>») προβάλλεται ως θεσμός που έχει χάσει τον εκπαιδευτικό, το μορφωτικό, τον παιδαγωγικό, τον ψυχαγωγικό κ.ά. χαρακτήρα μια και έχει καταντήσει «χαζοχαρούμενη εκδήλωση»... Ο λόγος που αναπτύσσεται θυμίζει το λόγο που πρότειναν γνωστοί «ριζοσπάστες-ρομαντικοί» παιδαγωγοί όταν υποστήριξαν την κατάργηση του σχολείου μια και αυτό είχε χάσει τον μορφωτικό του χαρακτήρα.
Το σκηνικό έχει στηθεί πολύ καιρό τώρα με κάποιες άλλες φωνές «αγωνίας» για την εκπαιδευτική «κακοδαιμονία» που έχει τις ρίζες της στην κακή χρήση και εκμετάλλευση του χρόνου σχολικής εργασίας («Πενθήμερο: του τρελού το σκοινί» το Βήμα, 27.2.1981 «Χρόνου Φείδου», το Βήμα, 7.7.1985). Το συμπέρασμα που προτείνεται είναι περίπου το εξής: «η θετική συμβολή των σχολικών εκδρομών σήμερα μπορεί να χαρακτηρισθεί ασήμαντη, όταν μάλιστα εκτός των άλλων δημιουργούν προβλήματα στην ομαλή λειτουργία των σχολείων» (Δελτίο ΟΛΜΕ, 1986, 585:2')·. Δεν θα ασχοληθούμε με το ρόλο της σχολικής εκδρομής στο σημερινό σχολείο. Κρίνουμε περισσότερο ενδιαφέρον να επισημάνουμε τις σιωπηρές παραδρομές στην επιχειρηματολογία που προτείνει το θεσμικό θάνατο της σχολικής εκδρομής... Ο σχετικός προβληματισμός πυροδοτήθηκε βέβαια παλιότερα με το γνωστό πολύνεκρο δυστύχημα της Κρήτης και τις δίκες που επακολούθησαν... Τίθεται ζήτημα ευθυνών των εκπαιδευτικών-συνοδών, των μαθητών-εκδρομέων και των γονέων-«κηδεμόνων». Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς τις αυτονόητες παραδοχές που στηρίζουν την επιχειρηματολογία «περί ευθύνης» και τις αντίστοιχες σιωπηρές παραδρομές που αποκρύπτουν ή συσκοτίζουν τα σχετικά ζητήματα:
- Η κακή ποιότητα των μαζικών συγκοινωνιακών μέσων και του οδικού δικτύου. Πρόκειται για μια παραδοχή καθολικά αποδεκτή. Το ζήτημα, όπως είναι φανερό, αφορά όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας (εμπόριο, μετακινήσεις, τουρισμό κ.α.). Το ερώτημα είναι πως ένα τόσο σημαντικό και γενικό θέμα υποδομής μετατρέπεται σε σχολικό-εκπαιδευτικό. Μήπως για να «κατασκευαστεί» η ευθύνη (: αμέλεια) των εκπαιδευτικών ή των μαθητών; Δεν είναι παραδρομή όταν στη θέση των ευθυνών των βιομηχάνων που κατασκευάζουν τα μέσα συγκοινωνίας ή των ιδιοκτητών που τα συντηρούν βάζουμε την ευθύνη των συνοδών; Ποιος έχει την ευθύνη για την υποδομή του οδικού δικτύου; Ποιούς ευνοεί αυτή η τακτική της μετάθεσης ευθυνών;
- Ο έλεγχος της ζωής των μαθητών είναι αδύνατος κατά τη διάρκεια των εκδρομών. Η αυτονόητη παραδοχή στην περίπτωση αυτή είναι ότι ο έλεγχος των μαθητών είναι απαραίτητος ώστε να μη νοικιάζουν π.χ. μοτοποδήλατα, να μη κολυμπούν σε ακατάλληλες εποχές, να μη κάνουν υπερβολική χρήση οινοπνευματωδών ποτών κ.α. Η παραδρομή έχει σημειωθεί και μάλιστα σε δυο επίπεδα: (i) οι δραστηριότητες των μαθητών κατά τη διάρκεια μιας εκδρομής ελέγχονται σύμφωνα με τον γραφτό και άγραφο κώδικα κανόνων που ισχύουν στα πλαίσια του σχολικού χώρου: Η διαδρομή μιας σχολικής εκδρομής συνιστά προέκταση του σχολικού χώρου, (ii) φορείς άσκησης του ελέγχου είναι οι εκπαιδευτικοί- συνοδοί. Η παραδοχή αυτή συμπληρώνει την προηγούμενη παραδρομή και έρχεται να θεμελιώσει την επέκταση του ρόλου του εκπαιδευτικού-ελεγκτή των δραστηριοτήτων των μαθητών σε εξωσχολικούς χώρους. Η όλη υπόθεση θυμίζει κάποιες άλλες εποχές όταν η εξωσχολική ζωή του μαθητή και της μαθήτριας (με το πηλίκιο και την ποδιά) ήταν κάτω από το άγρυπνο μάτι των εκπαιδευτικών: κινηματογράφος, καφενείο, βραδινός περίπατος, ακατάλληλη ενδυμασία κ.α. συνιστούσαν ασυγχώρητα παραπτώματα. «Οι ηθικοί κίνδυνοι», όπως υποστηρίζεται, «που μοιραίως δημιουργούνται από τις ομαδικές μετακινήσεις και διανυκτερεύσεις νεαρών ατόμων κατά τις εκδρομές δεν είναι αμελητέοι» (Δελτίο ΟΛΜΕ, 1986, 585:21)*.
Είναι φανερό πως κάποιες συγκεκριμένες δραστηριότητες των μαθητών που θεωρούνται και τα «παρατράγουδα» της σχολικής εκδρομής (μοτοποδήλατα, κολύμπι, χρήση ποτών κ.α.) έχουν αποκτήσει αυστηρά σχολικό χαρακτήρα. Άραγε μόνο στις σχολικές εκδρομές οι μαθητές δραστηριοποιούνται με ανάλογο τρόπο; Αν πράγματι είναι έτσι μας απασχόλησε γιατί έχουμε τα «παρατράγουδα» στις εκδρομές;
- Κινδυνεύει η υγεία των μαθητών-εκδρομέων. Ανάμεσα στα «παρατράγουδα» των σχολικών εκδρομών αναφέρονται «κρούσματα ομαδικών τροφικών δηλητηριάσεων». Η καθημερινή και «αθόρυβη» τροφική δηλητηρίαση που γίνεται στο «σχολικό κυλικείο» γιατί δεν βάζει ζήτημα κατάργησης του σχολείου; Για να μη μιλήσουμε για την τροφική δηλητηρίαση που σημειώνεται στο καθημερινό σπιτικό μας τραπέζι! Γιατί να υπάρχουν ασυνείδητοι «επιχειρηματίες κέντρων»; Αν, τέλος πάντων, υπάρχουν, αυτοί εκδηλώνονται ειδικά στις περιπτώσεις μαθητικών εκδρομών;
Με ανάλογα επιχειρήματα και την προβολή των αγαθών προθέσεων των υπεύθυνων για επαγρύπνηση και πρόληψη ατυχημάτων, προστασία, ασφάλεια, αρτιμέλεια κ.τ.ο. θεμελιώσαμε την πρακτική να υψώνουμε υψηλούς μαντρότοιχους ή σιδεριές γύρω από τα σχολεία. Με την έμμονη προβολή του φόβου ατυχημάτων και ευθυνών νομιμοποιήσαμε τον εγκλεισμό των μαθητών και την άγρυπνη επιτήρησή τους μέσα στο σχολικό χώρο. Στην περίπτωση των σχολικών εκδρομών η όλη επιχειρηματολογία φαίνεται πως μάλλον τείνει στη διαμόρφωση δύο φαινομενικά εναλλακτικών προτάσεων: αυστηρός έλεγχος ή κατάργησή τους. «Επειδή σήμερα το αίσθημα της πειθαρχίας μεταξύ των μαθητών έχει ατονήσει» (Δελτίο ΟΛΜΕ, ο.π.) ο αυστηρός έλεγχος είναι αδύνατος· άρα μένει η θεσμική κατάργηση των σχολικών εκδρομών. Με αυτό τον τρόπο οι μαθητές δεν κινδυνεύουν ούτε δημιουργούνται προβλήματα σπατάλης «ωφέλιμου» κατά άλλα διδακτικού χρόνου: το ζητούμενο, λοιπόν, η εντατικοποίηση της σχολικής εργασίας των μαθητών στο δοσμένο σχολείο με το δοσμένο αναλυτικό πρόγραμμα... που για να αποδώσει δεν αρκεί το πενθήμερο!
Γίνεται φανερό ότι η παραπάνω επιχειρηματολογία και ο λόγος που αναπτύσσεται γύρω από το ζήτημα των σχολικών εκδρομών ενισχύεται και από τις νομοθετικές ρυθμίσεις και παρεμβάσεις της «Δικαιοσύνης» που και οριοθετούν και μεταθέτουν τις ευθύνες... θα αναφερθώ σε μια ενδεικτική περίπτωση «ημι-ημερήσιας» σχολικής εκδρομής που από μάθημα εφαρμοσμένης «περιβαλλοντικής αγωγής» κατέληξε σε αυτεπάγγελτη ποινική δίωξη του διευθυντή του σχολείου!
Οι μαθητές του 7ου Δημοτικού Σχολείου (στα Γιάννενα) επέμεναν μέρες ρυθμικά: «εκδρομή»... Ο Σύλλογος διδασκόντων αποφάσισε την πραγματοποίησή της: συντάχτηκε το πρακτικό εκδρομής, έγινε κατανομή των αρμοδιοτήτων, ζητήθηκε η έγκριση της προϊστάμενης αρχής, δόθηκαν οι κατάλληλες οδηγίες για συνεχή επιτήρηση των μαθητών, ορίστηκαν δάσκαλοι υπηρεσίας, κ.α. (:το ιδεατό γραφειοκρατικό μοντέλο σε πλήρη έξαρση!). Όλα πήγαν θαυμάσια: περίπατος, τραγούδι, παιγνίδι... Στο τέλος της εκδρομής οι δάσκαλοι είχαν την ιδέα να κάνουν ένα μάθημα εφαρμοσμένης περιβαλλοντικής αγωγής: σκέφθηκαν να μην αφήσουν σκουπιδότοπο πίσω τους και έδωσαν σχετικές οδηγίες στους μαθητές να μαζέψουν τα χαρτιά σε ένα μέρος για να τα κάψουν... Το ατύχημα έγινε: κάτω από τα χαρτιά που μαζεύτηκαν υπήρχε ένα μεταλλικό spray. Η φωτιά έφερε την έκρηξη... η έκρηξη εγκαύματα σε τρεις μαθητές και το ατύχημα είχε σαν αποτέλεσμα την αυτεπάγγελτη ποινική δίωξη του διευθυντή του σχολείου…
Το μάθημα της περιβαλλοντικής αγωγής «πέτυχε»! Ο διευθυντής αθωώθηκε στην ακροαματική διαδικασία... Οι εγκληματίες της μόλυνσης του περιβάλλοντος δεν αναζητήθηκαν! Ποια η ευθύνη και σε τίνων τις πλάτες! Οι δάσκαλοι στο 7ο Δημοτικό Σχολείο είναι έτοιμοι να αποδεχτούν την εντατικοποίηση της σχολικής εργασίας...
Οι μαθητές ξαναφωνάζουν, «εκδρομή»...
Η εκδρομή κινδυνεύει να υποστεί θεσμικά το θάνατό της: όλοι (!) οι μαθητές κάνουν εκδρομές και τουρισμό με τους γονείς τους σήμερα (ίσες ευκαιρίες εκδρομής!). Τα πραγματικά ερωτήματα δεν μπαίνουν για συζήτηση στην ημερήσια διάταξη. Η σύγχυση σε θέματα οριοθέτησης και κατανομής ευθυνών αποπροσανατολίζει και συσκοτίζει όσο η αναγνώριση του μαθητή στην οργάνωση της σχολικής ζωής δεν έχει γίνει και όσο η ουσιαστική συμμετοχή και ευθύνη του στη σχολική εργασία είναι ανύπαρκτη. Το σχολείο μάλλον επιδιώκει (όχι «εκ παραδρομής») να «κατασκευάζει» ανεύθυνους πολίτες και ύστερα οι θεωρητικοί υποστηρικτές του επιστρατεύονται ιδεολογήματα για να τους καταλογίσει εύκολα τη σχολική αποτυχία, την εκπαιδευτική «κακοδαιμονία και τα «παρατράγουδα» των εκδρομών. Αν θέλουμε πάντως τη σχολική εκδρομή προέκταση της σχολικής εργασίας τότε η πραγματική δημοκρατία και ο καταλογισμός ευθυνών δεν αρχίζει με την εκδρομή ούτε τελειώνει μετά το τέλος της: αρχίζει από την κοινωνία και τα σχολεία της...
* Μια διευκρίνηση: Δεν πρόκειται για επίσημες θέσεις της ΟΛΜΕ. Είναι παραπομπή στο κείμενο του Α. Μπουρούνη (1986). «Μια άποψη για την ευθύνη των σχολικών εκδρομών» στο Δελτίο της ΟΛΜΕ, 585:21.