Του Κωνσταντίνου Μένη 

Ὁ Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι ἀφηγεῖται γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου στὴν Πετρούπολη (μτφρ ἀπές Coristantin Stanislavski. My life in art. Translated by J. J.Robbins) 

  Τὸν καιρὸ ἐκεῖνο τῆς πολιτικῆς ἀστάθειας —λίγο πρὶν ἀπ' τὴν πρώτη ἐπανάσταση [τοῦ 1905, ποὺ ὡδήγησε τὴ Ρωσία στὴ συνταγματικὴ μοναρχία], ὁλόκληρη ἡ κοινωνία ἔνοιωθε ἰσχυρὰ τὴν ἀνάγκη νὰ διαμαρτυρηθῇ. Περίμεναν τόν «ἥρωα» ποὺ θάλεγε μὲ δύναμη τὴν ᾿Αλήθεια -γενναῖα, ἔξω ἀπ᾿ τὰ δόντια. Ὁπότε, διόλου περίεργο που ὁ γιατρὸς Στόκμανν ἔγινε τόσο δημοφιλὴς μεμιᾶς []. ὉἘχθρὸς τοῦ λαοῦ κατέληξε νάναι τὸ ἀγαπημένο ἔργο τῶν ἐπαναστατῶν, παρότι ὁ ἴδιος ὁ Στόκμανν ἀπεχθάνεται τὴ συμπαγῆ πλειοψηφία καὶ θὰ ἐμπιστευόταν στὰ ἄτομα τὰ σημαντικὰ ζητήματα τῆς ζωῆς. Ὁ Στόκμανν διαμαρτυρήθηκε, εἶπε τὴν ἀλήθεια - κι αὐτὸ ἦταν ἀρκετό. 

Τὴ μέρα τῆς πασίγνωστης σφαγῆς στὴν πλατεῖα Καζάνσκι [μπρὸς ἀπ᾿ τὰ χειμερινὰ ἀνάκτορα τῆς Πετρούπολης, τὴν Κυριακὴ 9 (22) Ἰανουαρίου 1905: «Σφαγὴ τῆς Ματωμένης Κυριακῆς»· θεωρεῖται ἀρχὴ τῆς πρώτης ρωσικης επαναστασης ἦταν στὸ πρόγραμμα τοῦ θεάτρου μας. [] Λόγῳ τῶν θλιβερῶν συμβάντων ἐκείνης τῆς μέρας, τὸ κοινὸ ἦταν ἀνάστατο κι ἀνταποκρινόταν στὴν παραμικρὴ ἀναφορὰ γιὰ ᾿Ελευθερία στὰ λόγια τοῦ Στόκμανν. Στὰ πιὸ ἀπίθανα σημεῖα ξεκινοῦσε μιὰ ὁμοβροντία χειροκροτημάτων: ἔκοβαν τὴν παράσταση που είχε καταλήξει περισσότερο πολιτικό παρά καλλιτεχνικό γεγονός. Ἡ ἀτμόσφαιρα στὸ θέατρο μύριζε μπαρούτι - ὑπῆρχε διάχυτος φόβος ἀκόμα καὶ γιὰ σταμάτημα τοῦ ἔργου. Οἱ λογοκριτές βρίσκονταν ἐκεῖ σὲ κάθε παράσταση καὶ πρόσεχαν ἂν θὰ πῶ μόνο τὸ λογοκριμένο κείμενο (ἐγὼ ἔπαιζα τὸν Στόκμανν) [] ἦταν σ' αὐξημένη ἐπιφυλακὴ σὲ σχέση μ᾽ ἄλλες φορές. Επρεπε νάμαι διπλᾶ προσεκτικός. Ὅταν τὸ κείμενο ἑνὸς ρόλου κόβεται καὶ ξανακόβεται, εὔκολα μπορεῖ νὰ κάνης λάθος καὶ νὰ πῆς πάρα πολλὰ ἢ πολὺ λίγα.

  [] <Τὴ φράση τοῦ Στόκμανν>: «Δέν πρέπει νὰ φορᾶς τὸ καλό σ. ου παντελόνι σὰν πᾶς νὰ μιλήσῃς γιὰ τὴν Ελευθερία καὶ γιὰ τὴν ᾿Αλήθεια», τὴ σύνδεσαν μὲ τὴ σφαγὴ στὴν πλατεῖα Καζάνσκυ, ὅπου πολλὰ παντελόνια σκίστηκαν στ᾿ ὄνομα τῆς ᾿Ελευθερίας καὶ τῆς ᾿Αλήθειας. Ἐντελῶς ἀπρόσμενα, τὰ λόγια ὑποκίνησαν ἕνα τέτοιο πανδαιμόνιο κ᾿ ἡ παράσταση, ἀναγκαστικά, διακόπηκε []. Ὁ ἠθοποιὸς ἑνώθηκε μὲ τοὺς θεατὲς ποὺ πῆραν τὸν πρωταγωνιστικὸ ρόλο []. Ὅλο τὸ κοινὸ ὥρμησε ἀπ᾿ τὶς θέσεις του στὰ φῶτα τῆς ράμπας. [] Οἱ νεώτεροι ἀνέβαιναν στὴ σκηνὴ κι ἀγκάλιαζαν τὸ γιατρὸ Στόκμανν. [] Ἐκεῖνο τὸ ἀπόγεμα κατάλαβα ὁ ἴδιος πόση δύναμη μπορεῖ ν᾿ ἀσκήσῃ τὸ θέατρο. Ἀπὸ τότε γίναν πολλές προσπάθειες νὰ σύρουν τὸ θέατρό μας στὴν Πολιτική. Αλλ᾿ ἐμεῖς, ποὺ ξέραμε τὴν πραγματική φύση τοῦ Θεάτρου  καταλάβαμε πὼς ἡ Σκηνή μας δὲν πρέπει νὰ καταντήσῃ ποτὲ ὄργανο προπαγάνδας,

   Γιατί, απλᾶ, κάθε τέτοιου εἴδους χρήση ἢ ἀκόμα κ' ὑπαινιγμός, μᾶς ἐξορίζει ἀπ' την ἐπικράτεια τῆς Καθαρῆς Τέχνης -σκοτώνει τήν Τέχνη.

*Τα λόγια του Στανισλάφσκι είναι αλιευμένα από το αντίστοιχο σχόλιο που υπάρχει στις εκδόσεις Gutenberg (Ένας εχθρός του λαού εκδόσεις Gutenber Αθήνα 2016)

  Ο εχθρός του Λαού του Ίψεν αποτελεί ένα έργο το οποίο αδιαμφισβήτητα ανήκει στη κατηγορία που σε πολλούς αρέσει να αποκαλούν αντισυμβατική, ή ακόμα και επαναστατική λογοτεχνία. Όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν πρόκειται απλώς για έναν εμπορικό τίτλο για τη διαφήμιση ενός βιβλίου αλλά αυτό ακριβώς που όρισε ο σπουδαίος Φραντς Κάφκα ώς αντισυμβατική λογοτεχνία. Μία γερή γροθιά στο κρανίο που μας ξυπνά και μας προβληματίζει. Δεν είναι άλλωστε τυχαίος ο αντίκτυπος και η επιρροή του έργου στους λαβωμένους επαναστάτες όπως την περιγράφει ο Στανισλάφσκι. Βεβαίως ο Ίψεν δεν ταυτίζεται πάντοτε με τις απόψεις του γιατρού Στόκμανν ο οποίος ακόμα και σατιρίζεται σε ορισμένα σημεία. όμως ενδεικτικό είναι ότι αρκούσε και μόνο αυτή η αναζήτηση για την αλήθεια, την δικαιοσύνη και την ελευθερία για να ξεσηκώσει το κοινό της παράστασης

    Σε αυτό το έργο ο Ίψεν καταφέρνει να σκιαγραφήσει όλες τις παθογένειες και την απαλλοτρίωση του ανθρώπου μέσα από τη καθημερινότητα στο σάπιο καπιταλιστικό πρότυπο στις τότε αστικές κοινωνίες. Πέρα από τις ολοφάνερες ανισότητες, καταπιέσεις, και την εκμετάλλευση εμφανίζονται στο έργο η ηθική κατάπτωση, η πνευματική αποτελμάτωση, ο σεξισμός, ο αναχρονιστικός θεσμός της οικογένειας και ό,τι χαρακτηρίζει την αστική κοινωνία. Με αποκορύφωμα την αποξένωση, τον κοινωνικό αποκλεισμό του γιατρού Στόκμανν επειδή υποστηρίζει την επιστημονική του ανακάλυψη, η οποία πάει κόντρα στα συμφέροντα των μεγαλοαστών επιχειρηματιών της περιοχής.

Ένα αξιοπρόσεκτο σημείο του έργου είναι το πως ο Ίψεν ειρωνεύεται τους φιλελευθέρους δήθεν υπασπιστές της αστικής δημοκρατίας και της συμπαγούς πλειοψηφίας, το λεγόμενο κέντρο των μετριοπαθών που αποφεύγει οποιαδήποτε αμφισβήτηση προς την εξουσία -στο πρόσωπο του Άσλακσεν- και μια αριστερά πνιγμένη στα συμφέροντα της γραφειοκρατίας που αποφεύγει οποιαδήποτε επαναστατική σύγκρουση με την εξουσία -στο πρόσωπο του Χόβσταντ. Έτσι λοιπόν ο αφελής -όπως τελικά παρουσιάζεται- Στόκμανν παραγκωνισμένος και απόκληρος απ΄ όλα αυτά τα άθλια συστημικά όργανα ξεπερνάει τις αυταπάτες του και μετατρέπεται πολύ γρήγορα σε εχθρό του Λαού. 

 Ο Ίψεν καταφέρνει μέσα από μια αριστοτεχνική πλοκή να κρατήσει το ενδιαφέρον μέχρι το τέλος όπου κλίνει όχι με την παραίτηση αλλά με την επιμονή και την πάλη μέχρι τέλους του Στόκμανν για να υπερασπιστεί την ελευθερία του, όπως ακριβώς κάθε επαναστατική συνείδηση οφείλει να πράττει σε όλα τα κελιά του κόσμου. Άλλωστε μόνο ένα έργο με αντίστοιχη επαναστατική ταυτότητα θα μπορούσε να προκάλεσει όλα όσα περιγράφει ο Στανισλάφσκι σε μια τόσο σημαντική περίοδο.

Κωνσταντίνος Μένης - Ανοιχτή Επαναστατική Βιβλιοθήκη