Του Ανδρέα Κοσιάρη
Η «ατομική ευθύνη» είναι εκεί πάντοτε για να σβήσει την ευθύνη της εξουσίας — είτε μιλάμε για την κεντρική κυβέρνηση είτε για τοπικές αρχές είτε για την εταιρική εξουσία. Η έκταση και ο τρόπος χρήσης του αφηγήματος είναι τόσο καθολικά, που καταλήγουν να δημιουργούν μια «ατομική ευθύνη» συλλογικού χαρακτήρα.
Το στιγμιότυπο ήταν εμβληματικό: ο επί δύο θητείες δήμαρχος μιας πόλης χωρίς αντιπλημμυρική προστασία, να περιφέρεται εν μέσω μιας ομολογουμένως ιστορικών διαστάσεων βροχόπτωσης, με το νερό σχεδόν μέχρι τα γόνατα και μια κάμερα να τον ακολουθεί πιστά, και να φωνάζει «Πού πάτε, ρε παιδιά;!» στους οδηγούς που βρίσκονταν στον πλημμυρισμένο δρόμο.
Το σόου του Αχιλλέα Μπέου — διότι περί σόου επρόκειτο, δεν είχαν κάποια χρηστική αξία η παρουσία και οι φωνές του — είχε σκοπό να περάσει ένα πολύ συγκεκριμένο μήνυμα. «Εγώ έκανα ό,τι μπορούσα», μοιάζει να λέει, «αλλά εσείς δεν με ακούσατε. Αν πνιγείτε, θα φταίτε εσείς». Δεν είναι λόγια που λέγονται εύκολα, γι’αυτό και δεν λέγονται ευθέως — κρύβονται πίσω από τα «πού πάτε!», τα «από χθες το λέγαμε» και την ανούσια περιφορά του Μπέου εν μέσω των υδάτων.
Η κατάσταση, μας λέει υπόρρητα ο δήμαρχος και τα ΜΜΕ που φρόντισαν η εικόνα του να διαμοιραστεί στα πέρατα, είναι «ατομική ευθύνη» των κατοίκων του Βόλου που δεν φρόντισαν να μείνουν σπίτια τους. Άλλωστε η δημοτική αρχή τους είχε προτρέψει να το κάνουν και η Ελληνική Αστυνομία τους «απαγόρευσε» και τη μετακίνηση. Βέβαια, η δημοτική αρχή δεν φρόντισε ώστε οι πολίτες να μην εξαναγκαστούν να αποφασίσουν στο δίλημμα «απόλυση ή έξοδος στον κατακλυσμό» — και η αστυνομία ενημέρωσε για την «απαγόρευση» ένα τέταρτο πριν τις 10 το πρωί (εφημερίδα Έθνος), δηλαδή όταν πλέον όλοι όσοι έπρεπε να δουλέψουν βρίσκονταν ήδη προ πολλού εκτός σπιτιού.
Αλλά αυτά είναι λεπτομέρειες άνευ σημασίας, όπως άνευ σημασίας είναι και η απουσία αντιπλημμυρικών έργων σε μια πόλη που πλημμυρίζει με κάθε δυνατή νεροποντή (πχ. Αύγουστος 2022). Σημασία έχει η ατομική ευθύνη.
Φταίει κι ο πνιγμένος
Ατομική ευθύνη προσπάθησαν επίσης να πουλήσουν τα ΜΜΕ για τη δολοφονία του 36χρονου Αντώνη Καρυώτη στο λιμάνι του Πειραιά από μέλη του πληρώματος του πλοίου Blue Horizon — μέσω των ΜΜΕ μιλούσε ουσιαστικά η Attica Group, ιδιοκτήτρια της Blue Star Ferries, στην οποία ανήκει το Blue Horizon.
«Πήδηξε για να προλάβει το πλοίο», ήταν το αφήγημα για το περιστατικό τις πρώτες ώρες, και «σκοτώθηκε» (ή «πνίγηκε», ανάλογα με το Μέσο) — «Το πλοίο δεν έχει καμία ευθύνη για το συμβάν», ήταν η ανακοίνωση που ακούστηκε μέσα στο Blue Horizon. Ακόμα και όταν, για κακή τύχη της ελληνικής εταιρικής κουλτούρας, εμφανίστηκε το βίντεο που αποδείκνυε πως ο άνθρωπος σπρώχτηκε και το πλοίο απέπλευσε σαν να μην είχε γίνει τίποτα, το αφήγημα έπρεπε μεν να αλλάξει, αλλά όχι η ουσία της ατομικής ευθύνης. Τώρα πλέον είναι ατομική ευθύνη του πληρώματος, αλλά επ’ουδενί ευθύνη της εταιρικής πολιτικής ή του κράτους που την προστατεύει.
Και η ατομική ευθύνη του πληρώματος δεν αποκλείει την ατομική ευθύνη του θύματος, που έφτασε καθυστερημένα για να επιβιβαστεί. Αλληλοσυμπληρώνονται: «ας τον πλάκωναν στις κλωτσιές» ήταν η κατόπιν εορτής προτροπή μίας δημοσιογράφου — διότι έχει ευθύνη το θύμα και του άξιζε ο ξυλοδαρμός, αλλά έχει ευθύνη το πλήρωμα καθώς δεν του άξιζε και να πεθάνει. Ας έχει, τέλος πάντων, την ευθύνη κάποιος, αλλά σίγουρα όχι η εταιρεία και το κράτος.
Ακόμα και μετά από όλα αυτά, κάποια Μέσα επιμένουν πως ο 36χρονος «σκοτώθηκε», με αυτήν την τόσο συχνή και τόσο ύπουλη αντιστροφή των ρόλων του θύτη και του θύματος που προσφέρει η παθητική σύνταξη (βλ. Άρης Χατζηστεφάνου, «Προπαγάνδα και Παραπληροφόρηση», κεφ. 17). Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, το Πρώτο Θέμα έχει ακόμα αναρτημένο αυτόν τον τίτλο, παρά το γεγονός πως στην είδηση περιέχονται βίντεο από το γεγονός που το ίδιο μέσο χαρακτηρίζει ως «αποκλειστικά».
Ο τίτλος της είδησης στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Πρώτο Θέμα, στις 13:41 της 06/09/23: «Τραγωδία στον Πειραιά: Σκοτώθηκε όταν πήγε να προλάβει το πλοίο που είχε λύσει κάβους για Κρήτη! Δείτε βίντεο». Η επισήμανση δική μας.
Η συλλογική μας ατομική ευθύνη
Δεν χρειάζεται να σκεφτεί κανείς πολύ για να αναγνωρίσει ένα μοτίβο στο αφήγημα της ατομικής ευθύνης. Οι αποκλεισμένοι οδηγοί στην Αθηνών-Κορίνθου είχαν ατομική ευθύνη επειδή δεν είχαν μαζί τους νερό, και παλιότερα στην Αττική Οδό γιατί δεν είχαν αλυσίδες και εφόδια.
Στην πανδημία οι ασθενείς είχαν ατομική ευθύνη που κόλλησαν, οι νοσούντες ατομική ευθύνη για τη μετάδοση, και όλοι μαζί είχαμε ατομική ευθύνη να μη συνωστιζόμαστε και να εμβολιαστούμε. Στην τελική, και οι νεκροί είχαν τη δική τους ατομική ευθύνη — ας μην είχαν συννοσηρότητες, ας μην ήταν ηλικιωμένοι, ας μη ζούσαν στην επαρχία με τα διαλυμένα νοσοκομεία της, ας πρόσεχαν ρε παιδί μου.
Οι πυρκαγιές είναι ατομική ευθύνη κάποιων «αλητήριων εμπρηστών» ή μεταναστών-πρακτόρων — αν υπάρξουν θύματα είναι δική τους ευθύνη που δεν εκκένωσαν. Και πάνω απ’όλα, ατομική ευθύνη για την τύχη τους έχουν και οι πρόσφυγες και μετανάστες που πνίγονται στη Μεσόγειο ή βρίσκονται απανθρακωμένοι στα καμμένα δάση του Έβρου. Είναι δική τους ευθύνη που (κατά Πρετεντέρη) «παίρνουν τα παιδιά τους, ανεβαίνουν σε μια βάρκα στο Αιγαίο και, προφανώς, πνίγονται» και είναι δική τους ευθύνη που αποτείνονται στους «αδίστακτους διακινητές».
Αν κάπου εδώ σας φαίνεται πως έχουν παραμαζευτεί ατομικές ευθύνες, θα έπρεπε ήδη να έχετε καταλάβει από το μοτίβο πως το αφήγημα της ατομικής ευθύνης έχει στην ουσία συλλογικό χαρακτήρα. Μοναδική του λειτουργία είναι να αποσείσει ευθύνες από τους έχοντες την εξουσία, και να τις επιρρίψει σε όσους δεν την έχουν — αν χρειαστεί από την επικοινωνιακή πορεία των γεγονότων, θα επιρριφθούν σε όσους είναι αναγκαίο, σε όλους, στην ίδια την «κοινωνία» που οι έχοντες εξουσία (κατά τα λόγια της μαμάς Μάργκαρετ) δεν πιστεύουν καν πως υπάρχει.
Η συλλογική ατομική ευθύνη είναι κατασκευασμένη ώστε να μην χρειάζεται οι πραγματικοί υπεύθυνοι να απολογηθούν για τίποτα: αρκεί ένα «πού πάτε» ή μια ενημέρωση για εντολή εκκένωσης ή μια καταδίκη των «αδίστακτων» και των «αλητήριων» ή μια επίκληση της κλιματικής αλλαγής κ.ο.κ. Όλα τα υπόλοιπα είναι «ατομική ευθύνη».
