-Όχι, εδώ δεν μπορούν να υπάρξουν «μα» και «ξεμά», τον διέκοψε επιτακτικά κι απότομα ο Βερχοβένσκη. Κύριοι, σας δηλώνω πως μου χρειάζεται μια απάντηση χωρίς περιστροφές. Καταλαβαίνω πολύ καλά πως, μια και σας μάζεψα εδώ κι ήρθα ο ίδιος στη συνεδρίαση, σας χρωστώ ορισμένες εξηγήσεις (πάλι μια αναπάντεχη αποκάλυψη), δεν μπορώ όμως να δώσω καμιά εξήγηση προτού μάθω τι ακριβώς σκέφτεστε. Αφήνοντας κατά μέρος τα πολλά λόγια –γιατί βέβαια δεν πρόκειται να χάσουμε τον καιρό μας σε βυζαντινισμούς, όπως έγινε τα τελευταία τριάντα χρόνια σας ρωτώ τι σας αρέσει περισσότερο: η αργή πορεία που συνίσταται στη συγγραφή μυθιστορημάτων με κοινωνικό περιεχόμενο και σε προβλέψεις του γραφείου για τις τύχες της ανθρωπότητας ύστερ' από χίλια χρόνια -όλα αυτά στο χαρτί-, ενώ σε τούτο το μεταξύ ο δεσποτισμός θα κατατρώει τις ψημένες μπριζόλες που έρχονται που έρχονται από μόνες τους στα πιάτα σας και που εσείς τις αφήνετε και περνάνε μπρος απ' το στόμα σας και δε τις αρπάζετε, ή μήπως σας αρέσει η γρήγορη λύση -οποιαδήποτε μορφή κι αν πάρει αυτή η λύση- μα που στο κάτω κάτω θα σπάσει τα δεσμά και θα δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να φτιάξουν την κοινωνία τους, στη πράξη πια και όχι στο χαρτί; Άκουσα να φωνάζετε για ένα εκατομμυρίο κεφάλια. Αυτό μπορεί να λέγεται μεταφορικά, όμως, γιατί να το φοβόμαστε, αφού με τα χάρτινα ονειροπολήματα μας ο δεσποτισμός, σε καμιά εκατοστή χρόνια, θα 'χει φάει όχι εκατό, μα πεντακόσια εκατομμύρια; 

Γράφει ο Κωνσταντίνος Μένης

Σημειώστε επίσης πως οτιδήποτε κάνεις σ’ έναν ανίατα άρρωστο, δε θα τον γιατρέψεις ποτέ, ό,τι φάρμακα κι αν του γράψεις στο χαρτί απεναντίας, μάλιστα, αν καθυστερήσουμε, θα σαπίσει και θα μας κολλήσει την αρρώστια του, θα χαλάσει όλες τις φρέσκες δυνάμεις που σ' αυτές μπορούμε ακόμα να ελπίζουμε, με αποτέλεσμα να πάμε όλοι μας στο φούντο. Συμφωνώ απολύτως πως η λιμπεραλιστική και ρητορική φλυαρία είναι πολύ πιο ευχάριστη απ' τη δράση – που, εδώ που τα λέμε, δαγκώνει... Αρκετά όμως, εγώ δεν είμαι ρήτορας ήρθα εδώ για να κάνω ορισμένες ανακοινώσεις, και γι' αυτό παρακαλώ την έντιμη ομήγυρη όχι να ψηφίσει, μα να δηλώσει απλά και ντόμπρα τι σας κάνει περισσότερο κέφι: η πορεία της χελώνας μες στο βούρκο ή μ' όλο τον ατμό στις μηχανές, πάνω απ' το βούρκο;  

Οι δαιμονισμένοι του Ντοστογιέφσκι αποτελούν ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πρόκειται στην ουσία για ένα εκτενές και βαθιά ποιητικό ψυχογράφημα της τότε ρωσικής κοινωνίας στα πλαίσια της οποίας ο μεγάλος Ρώσος λογοτέχνης καταθέτει τις απόψεις του για την επανάσταση, την οργανωμένη θρησκεία και την ανθρώπινη ψυχολογία. Αρκετοί μελετητές του έργου αναφέρουν πως ένας από τους κύριους χαρακτήρες ο Βερχοβένσκη έχει εμπνευστεί από τον Ρώσο επαναστάτη Νετσάγιεφ. Κάτι τέτοιο είναι αρκετά πιθανό καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας είχε έρθει σε επαφή με ουτοπικούς σοσιαλιστικούς κύκλους σχετικούς με τις ιδέες του. Άλλοι πάλι βρίσκουν στο πρόσωπο του Κυρίλοβ ενός άλλου ήρωα του μυθιστορήματος, τον Μπακούνιν, κάτι που το εξετάζουμε με επιφύλαξη αλλά θα το σχολιάσουμε και στη συνέχεια.

  Όσων αφορά το συγκεκριμένο απόσπασμα το οποίο παραθέσαμε πρόκειται για μια «συνέλευση» του πυρήνα της οργάνωσης στην οποία ανήκει ο Βερχοβένσκη και άλλοι ήρωες του μυθιστορήματος στη συγκεκριμένη φανταστική πολιτεία που πραγματεύεται. Ο πρώτος παίρνει το λόγο ύστερα από διάφορες φλυαρίες, διαφωνίες και άσκοπες συζητήσεις που έχουν ακουστεί για να καταστήσει σαφές τους σκοπούς της οργάνωσης και της επαναστατικής της δράσης.

 Θα ήταν ανόητο να ισχυριστούμε ότι ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί στο πρόσωπο του Βερχοβένσκη τον ιδανικό επαναστάτη καθώς είναι ένα πρόσωπο που διαρκώς γελοιοποιείται με τις ίδιες του τις ποταπές ενέργειες, τις προδοσίες και την ανόητη ιδεαλιστική του ψύχωση στο πρόσωπο του Σταυρόγκιν. Μάλιστα όταν ο τελευταίος του θέτει εν τέλει το ερώτημα αν είναι σοσιαλιστής εκείνος φλυαρεί ασύστολα και εκτίθεται. Για αυτό το λόγο που αναλύσαμε είναι και αναξιόπιστη οποιαδήποτε υπερβολικά συντηρητική προσέγγιση στο έργο του συγγραφέα, δηλαδή ότι κατακρίνει, ειρωνεύεται και απορρίπτει όλους τους σοσιαλιστές. 

 Όμως καλώς ή κακώς για να φτάσουμε και στην ουσία του αποσπάσματος στο δικό του στόμα βάζει αυτόν τον λόγο ο Ντοστογιέφσκι. Αποτελούν αυτά τα λόγια η γραμμή από τα κεντρικά -που αναφέρονται συχνά στο μυθιστόρημα- ή αποτελούν τις απόψεις του ίδιου του Βερχοβένσκη; Αυτό αν και ενδιαφέρον ερώτημα δεν είναι το σημείο στο οποίο πρέπει να εστιάσει η προσέγγιση μας. 

 Στο λόγο αυτό θέτει ένα διαχρονικό πρόβλημα των προοδευτικών φιλολογικών και λογοτεχνικών κύκλων ακόμα και όταν αυτοί έχουν επαναστατικά στοιχεία, δυνατότητες και προοπτικές. Σπαταλούνται ώρες και χαρτί σε ουσιαστικά περιττές αναλύσεις χωρίς επαναστατικές προϋποθέσεις χωρίς ξεκάθαρη οργανωμένη προσέγγιση. Εδώ είναι που προσθέτει κάτι πολύ ουσιώδες και επίκαιρο «η αργή πορεία που συνίσταται στη συγγραφή μυθιστορημάτων με κοινωνικό περιεχόμενο και σε προβλέψεις του γραφείου για τις τύχες της ανθρωπότητας». Ποιες είναι οι προβλέψεις του γραφείου; Ο σχεδόν δεσποτικός, ασφυκτικός έλεγχος της γραφειοκρατίας στην επαναστατική ιδέα και πράξη. Μια γραφειοκρατία που αρέσκεται, βολεύεται στις ατέλειωτες φιλολογικές, ιδεαλιστικές ασυναρτησίες παραγκωνίζοντας ό,τι δεν τη συμφέρει, ό,τι παρεκκλίνει από τη στενή και ταυτόχρονα καινή ιδεολογικά γραμμή της. Ο Ντοστογιέφσκι τα γράφει αυτά πενήντα περίπου χρόνια πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση και βλέπουμε ότι μέχρι και σήμερα οι προβλέψεις του γραφείου κυριαρχούν.  

 Από την άλλη αντιπαραθέτει την άμεση επαναστατική δράση, η οποία θα δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να οργανώσουν τη δική τους κοινωνία να σπάσουν τα δεσμά που τους καταπιέζουν. Αναφέρεται και στη χρήση της βίας σην επαναστατική δράση κάτι που είχε αντιμετωπιστεί από τους παρευρισκόμενους με αρκετή επιφύλαξη. Τελειώνει λέγοντας πως η περαιτέρω καθυστέρηση μόνο σε αδιέξοδο και απογοήτευση μπορεί να οδηγήσει. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «η λιμπεραλιστική και ρητορική φλυαρία είναι πολύ ευκολότερη και απλούστερη από την επανάσταση».

 Επομένως πως ο Βερχοβένσκη ο οποίος εκτίθεται πολλές φορές μέσα στο μυθιστόρημα ειδικά για πράξεις που χαρακτηρίζουν αντεπαναστατική δράση βγάζει ένα καθαρά επαναστατικό λόγο; Ίσως κάποιες από αυτές τις σκέψεις να ήθελε να τις εκφράσει ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι και να βάζει απλώς τον χαρακτήρα να τις μεταφέρει για αυτό προκαλείται αυτή η αντίφαση. Σκοπός δεν είναι να αποδείξουμε ότι ο Ντοστογιέφσκι ήταν σοσιαλιστής και μάλιστα ασκούσε επαναστατική κριτική στη γραφειοκρατία από το 1870 γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν ανακριβές. Αλλά ο συγγραφέας είχε έρθει σε επαφή με κύκλους που σχετίζονταν με τον Νετσάγιεφ και μάλιστα είχε εξοριστεί στη Σιβηρία. Επομένως δεν αποκλείεται από τις εμπειρίες που είχε να σχημάτισε μια άποψη ακόμα και αν αυτές ήταν απογοήτευσης και διαφωνίας.

 Τέλος αξίζει και μια ανάλυση για τον χαρακτήρα του Κυρίλοβ ο οποίος αναφέρθηκε στην αρχή και κατά πόσο εμπνεύστηκε ή όχι από τον Μπακούνιν. Αναρχικές προσεγγίσεις παρουσιάζουν το πρώτο σενάριο στηριζόμενοι στην πλοκή οπού ο αιρετικός Κυρίλοβ διαφωνεί συνεχώς με τον Βερχοβένσκη και εκθέτει τις τυχοδιωκτικές τους τακτικές. Συγκεκριμένα ο θεωρητικός της τρομοκρατίας σοσιαλιστής Νετσάγιεφ, είναι ο Βερχοβένσκη και ο αναρχικός Μπακούνιν αντανακλάται στο πρόσωπο του Κυρίλοβ. Έτσι λοιπόν όπως οι δύο χαρακτήρες έρχονται σε διαρκή σύγκρουση διαφαίνεται και η αντιπαράθεση κομμουνισμού και αναρχισμού. Φυσικά κάτι τέτοιο είναι υπερβολικά επισφαλές να υποστηρίζεται και εξάλλου μετά τη διαφυγή του Νετσάγιεφ στην Ελβετία ο Μπακούνιν τον υποδέχτηκε με θέρμη όπως ο ίδιος γράφει «Τόσο πολύ πήδηξα από τη χαρά μου, που παραλίγο να σπάσω το ταβάνι με το γέρικο κεφάλι μου».

 Οπωσδήποτε όμως ένα έργο τέτοιου μεγέθους σε ποιότητα και λογοτεχνική αξία επιδέχεται ατέλειωτες αναλύσεις και διαφορετικές προσεγγίσεις όσων αφορά την ψυχολογία και το βάθος των χαρακτήρων, τις ιδέες του Ντοστογιέφσκι και τα θέματα τα οποία θίγει. Κάτι τέτοιο είναι θετικό διότι συμβάλλει στο να μένει επίκαιρο και να σχολιάζεται ένα αριστούργημα της κλασσικής λογοτεχνίας.

Του Κωνσταντίνου Μένη

ΠΗΓΗ: ANOIXTH EΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ