Η πρώτη περίπτωση της αφαιρετικής ικανότητας είναι βέβαια γενικότερο πρόβλημα και δεν αφορά μόνο την εκπαίδευση. Την αποδυνάμωσή της εξασφαλίζει συνεχώς και σταθερά η αρνητική πλευρά του κυβερνοψηφιακού μας πολιτισμού σε όλες τις μικρές και μεγάλες εκδοχές του. Εχουμε αναφερθεί αρκετές φορές σε αυτό το θέμα (π.χ. «Εφ.Συν.» «Χρονικότητες και όρια στον κόσμο του Νέτιζεν» 19/3/2022).

Οι άλλοι δύο στόχοι, η «ενσυναίσθηση» και η «περιέργεια», που βέβαια αλληλοσυνδέονται, αποτελούν συστατικά αυτού που αποκαλούμε «ολοκληρωμένη προσωπικότητα». Το θέμα αφορά εξόχως τα δημόσια Πανεπιστήμια ως τον κλασικό «ελεύθερο χώρο διακίνησης ιδεών» και κριτικής σκέψης. Ανθρωπολογικά η επίθεση έχει σκοπό τη δημιουργία του περίφημου «fach idiot», δηλαδή του «λειτουργικού ηλίθιου» ή «ειδικού ηλίθιου» που όσο ανώτερη εξειδίκευση έχει, τόσο καλύτερα για το σύστημα. Ολα τα κυβερνητικά εκπαιδευτικά μέτρα που παίρνονται –εκτός από την ιδιωτικοποίηση που βασικά σκοπεύει στην κερδοσκοπία και όπου δεν υπάρχουν τέτοιοι «κίνδυνοι»- εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό.

Ο ειδικός ηλίθιος εμφανίζεται με τη σημασία αυτή από τον 18ο αιώνα κυρίως στη Γαλλία του Διαφωτισμού, π.χ. στα Σατιρικά του Ντιντερό, ενώ ο Γερμανός συγγραφέας της εποχής J. P. Richter γράφει πιο έντονα «κάθε ειδικός είναι ένας γάιδαρος στον τομέα του»! Η γενεαλογική του όμως καθιέρωση συνήθως αποδίδεται στη γαλλική έκδοση της περίφημης μαρξικής «Αθλιότητας της Φιλοσοφίας» (1847) ως «ηλιθιότητα του επαγγέλματος» (idiotisme du métier). Επισημαίνεται ως μερικό φαινόμενο ενταγμένο στην κριτική ανάλυση του καταμερισμού εργασίας που επιβάλλει ο βιομηχανικός καπιταλισμός στο ίδιο πνεύμα, π.χ. με τον Λουδισμό. Οπως γράφει ο Μαρξ «αυτό που χαρακτηρίζει τον καταμερισμό εργασίας στη σύγχρονη κοινωνία είναι ότι παράγει ειδικότητες, ειδικούς και τον εξειδικευμένο ηλίθιο».

Ο ειδικός ηλίθιος είναι το άτομο που γνωρίζει ένα πρόβλημα μόνο από την οπτική του ειδικού του τομέα έχοντας μερική κατανόηση μόνο από τη σκοπιά του, δεν γνωρίζει και δεν εξετάζει όλες τις δυνατότητες ενός πράγματος ή θέματος και αρνείται ή κωλύεται να μπει στη θέση άλλων ατόμων, ώστε να διευρύνει την περιορισμένη προοπτική του. Ο ειδικός ηλίθιος είναι συνήθως εγωιστής και νάρκισσος. Μελέτες που συνδέουν τον ναρκισσισμό με τον φετιχισμό του εμπορεύματος συνεχίζονται μέχρι σήμερα (π.χ. Ans. Jappe). Ο σπουδαστής (student από το λατινικό studere = προσπαθώ) θα πρέπει να διοχετεύει όλη του την προσπάθεια στο ειδικό αντικείμενό του. Αυτοί τελικά ευνοούνται και ανταμείβονται από το σύστημα. Ειδικά μάλιστα αυτοί που αρκούνται μόνο στα πρότυπα που δίνονται από τους αλγόριθμους (των λίγων μεγάλων εταιρειών του χώρου) οι οποίοι είναι προφιλτραρισμένοι και λειτουργούν με τις περίφημες «λέξεις-κλειδιά». Ο «άνωθεν» έλεγχος και η αξιολόγηση των χρηστών είναι βέβαια πάντα δεδομένοι. Τα κριτικά κείμενα που κυκλοφορούν για το θέμα αυτό είναι πλέον απεριόριστα.

Από τη δική του κλειστή σκοπιά, δηλαδή τον τομέα του, τι δεν θα κάνει ένας ειδικός ηλίθιος: δύσκολα θα επεκτείνει τα ερευνητικά του αποτελέσματα συνδυαστικά με άλλες επιστήμες με σκοπό τη συνεισφορά του στην αντιμετώπιση π.χ. της κλιματικής κρίσης, πολλώ δε μάλλον να μεταβεί στη συνέχεια στην πολιτική ατζέντα του προβλήματος. Στη σημερινή εποχή της τεχνητής νοημοσύνης δεν θα ενδιαφερθεί για τη «δυνατότητα συνεισφοράς της στη μη υπονόμευση των πολιτικών δικαιωμάτων» (Alb. Newen). Δεν θα ασχοληθεί με την εν γένει συνεισφορά της τεχνοεπιστημονικής εξέλιξης στην ανάσχεση των ραγδαία επιδεινούμενων κοινωνικών ανισοτήτων και για την ανάγκη κοινωνικής αλλαγής.

Στις δυτικές μητροπόλεις του τεχνοκαπιταλισμού υπάρχουν κάποιες ελάχιστες εξαιρέσεις, όπου κορυφαία τεχνολογικά ιδρύματα μπορεί να παρέχουν ταυτόχρονα και ευρύτερες σπουδές (π.χ. Ιστορία, Φιλοσοφία κ.ά.) θεωρώντας ότι μία ολοκληρωμένη προσωπικότητα μπορεί να αποβεί πιο κερδοφόρα στους σχεδιασμούς μίας εταιρείας. Εναλλακτικά πιο σπάνια έχει συμβεί για τον ίδιο λόγο μία εταιρεία να προσλαμβάνει π.χ. κοινωνιολόγο ή φιλόσοφο κτλ στο think tank της. Παρ’ όλ’ αυτά η κυρίαρχη στρατηγική είναι η κατασκευή του ειδικού ηλίθιου. Δύσκολα όμως μπορείς «να κρυφτείς από τα παιδιά, έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα». Ετσι σε φοιτητικό περιοδικό («Furious») ενός βερολινέζικου Πανεπιστημίου, όπου οι φοιτητές αντιδρούν στον fach idioten, διαβάζουμε σε μπροσούρα του εξωφύλλου του «Ειδικοί Ηλίθιοι όλων των Μαθημάτων Ενωθείτε!» (20/4/2020). Αντίθετα, κατά τη σημερινή δεξιά κυβέρνηση στην Ελλάδα, στη χώρα του Πολυτεχνείου (!), στο δημόσιο Πανεπιστήμιο ο τύπος του ειδικού ηλίθιου πρέπει να ενισχυθεί ακόμα και με... αστυνομικά ρόπαλα.

*δρ Φιλοσοφίας, φυσικός