Στις αρχές της δεκαετίας του ‘ 80  το (τότε) υφυπουργείο Νέας Γενιάς ανέθεσε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) μία έρευνα με αντικείμενο τη μελέτη της διάθεσης του χρόνου και των διαπροσωπικών σχέσεων των νέων της εποχής. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής χαρτογραφούσαν τις διάφορες δραστηριότητες των νέων κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου τους, πέραν της σχολικής απασχόλησης, καθώς και τους όρους αξιοποίησής του.

Σε παρόμοιες νεότερες έρευνες, που πραγματοποιήθηκαν στον μαθητικό πληθυσμό όλων των βαθμίδων, στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, παρουσιάζεται για πρώτη φορά ένα ποσοστό μαθητών της τάξεως του 20% κατά μέσον όρο που στις ερωτήσεις για τον τρόπο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους δηλώνει ευθέως ότι δεν έχει ελεύθερο χρόνο  καθώς σπρώχνονται στην «αρένα» του σχολικού ανταγωνισμού από την πρώτη σχολική τους ηλικία.

Πράγματι είναι αλήθεια ότι αρκετά χρόνια τώρα και ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία, ο σχολικός χρόνος έχει μια τάση επεκτατισμού σε βάρος του ελεύθερου χρόνου και αυτό δεν αφορά πάντα αποκλειστικά την τελευταία τάξη του Λυκείου, με τις ιδιαίτερες εξεταστικές της προτεραιότητες. Ένα τμήμα του μαθητικού πληθυσμού, ακόμη και στην ευαίσθητη ηλικία των 6-12 ετών «τρέχει» να προλάβει μαζί με το σχολείο, τις ξένες γλώσσες, τα ωδεία, τα μπαλέτα, τα φροντιστήρια, καθώς δεν είναι λίγοι οι γονείς εκείνοι που προσδιόριζαν ασφυκτικά και μονοδιάστατα την καθημερινή ζωή των παιδιών, προσανατολίζοντας σε διευθετήσεις του ελεύθερου χρόνου που αποσκοπούν στην απόκτηση όσο το δυνατόν περισσοτέρων τίτλων σπουδών και τυπικών προσόντων.

Ποιος είναι ο ελεύθερος χρόνος σας;

Αυτή την ερώτηση απευθύναμε με κλειστό ερωτηματολόγιο, ανάμεσα σε άλλες, στην περίοδο Νοέμβριος 2022 – Ιανουάριος  2023, σε 800 μαθητές της Β'  και της Γ΄ τάξης Λυκείου που φοιτούν σε σχολεία της Νέας Σμύρνης, της Καλλιθέας, του Παλαιού Φαλήρου, της Ηλιούπολης, της Γλυφάδας, του Περιστερίου, του Πειραιά, του Βόλου, της Βέροιας, της Θεσσαλονίκης, της Λάρισας, της Ηγουμενίτσας, της Πάτρας, του Ηρακλείου Κρήτης, της Κέρκυρας, του Αγρινίου και της Κορίνθου.

Η απάντηση;

Οκτώ περίπου στους δέκα μαθητές δήλωσαν ότι έχουν ελάχιστο ή «καθόλου» ελεύθερο χρόνο! Η καθημερινή ζωή ενός μεγάλου αριθμού εφήβων μαθητών που φοιτούν στη Β'  και της Γ΄ τάξης Λυκείου έχει μετατραπεί σ' ένα «διαρκές σχολείο - φροντιστήριο». Έξι με επτά ώρες διδασκαλίας την ημέρα στο σχολείο, άλλες τρεις ώρες φροντιστήριο χωρίς να εξαιρείται το Σαββατοκύριακο, δύο ώρες διάβασμα, μία με δύο ώρες ξένη γλώσσα και μία έως δύο ώρες μετακινήσεις, σύνολο περίπου 70 ώρες περίπου εβδομαδιαίως, σημαίνει χρονική και αντίστοιχη ψυχική επιβάρυνση του μαθητή που εξοστρακίζει τον ελεύθερο χρόνο.

Σύμφωνα με τον πανεπιστημιακό Γιώργο Μαυρογιώργο, στο «περιβάλλον» των εξεταστικών πρακτικών του Ενιαίου Λυκείου ο σχολικός χρόνος παρουσιάζει ανεπάρκεια και γι' αυτό απαιτεί κατάλληλο «προϋπολογισμό», καθώς και «διαχείριση» για την επιλογή κατάλληλων μορφών «επένδυσης» και την αποφυγή «σπατάλης».

Είναι φανερό πως αυτού του είδους οι «προβολές» μπορούν να αποδοθούν στην κυριαρχία της τεχνοκρατικής ιδεολογίας και την προτεραιότητα των μεγεθών κόστους και αποτελέσματος που από τον χώρο της βιομηχανίας και των επιχειρήσεων μεταφέρονται στην καρδιά της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η «οικονομική» αυτή προσέγγιση αντιμετωπίζει τον χρόνο ως μεταβλητή εισροής στην εκπαιδευτική διαδικασία για τη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας.

«Βλέπω τα παιδιά το πρωί στην τάξη και μοιάζουν σαν να έχει περάσει πάνω τους μυλόπετρα» (Εκπαιδευτικός)

Αυτή η σχολική πραγματικότητα δεν μπορεί παρά να βαρύνει στην επικοινωνία ανάμεσα σε μαθητές και εκπαιδευτικούς, γεγονός που συνεισφέρει δραστικά στον κατάλογο των αρνητικών επιπτώσεων στη διαδικασία κοινωνικοποίησης, στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του μαθητή.

Μπορούμε να μιλήσουμε, χωρίς υπερβολή, για το τέλος της εφηβείας, καθώς όχι μόνο η παιδικότητα εξοστρακίζεται, συνθλίβεται στο ασφυκτικό εμβαδόν του εκσχολισμού της καθημερινής ζωής του 16χρονου, σε ένα σχολείο που από τη μια δεν είναι σε θέση να ενσωματώσει στις παιδαγωγικές του δραστηριότητες εκείνα για τα οποία οι μαθητές του απαρνιούνται τον ελεύθερο χρόνο τους και από την άλλη εξορίζει από τα όρια του σχολικού χώρου τον αυθορμητισμό, την ανάληψη πρωτοβουλιών, την άσκηση κριτικής, τον διάλογο, τις εξωμαθησιακές δραστηριότητες, καθώς όλες οι «παρεκκλίσεις» από το πρόγραμμα θα πρέπει να εγκαταλειφθούν στο όνομα της «ύλης» που δεν αστειεύεται...

Η «εξεταστική Χάρυβδη» καταπίνει και το τελευταίο ίχνος ελεύθερου χρόνου, ενώ την ίδια στιγμή η «εξεταστική Κίρκη» εξαφανίζει κάθε διάθεση επικοινωνίας, ουσιαστικής επαφής με τη γνώση, «ξαφρίζοντας την κρέμα» του μαθητικού αυθορμητισμού, της αμφισβήτησης, της χαράς.

Το «παιδαγωγικό ευαγγέλιο» του Ενιαίου Λυκείου δίνει προτεραιότητα στην επιλεκτική λειτουργία του σχολείου, προσεγγίζει με όρους εντατικοποίησης τη σχέση του μαθητικού πληθυσμού με τη διδακτική διαδικασία, μετατρέπει τις τάξεις σε αρένες ενός αδυσώπητου ανταγωνισμού. Αν θα ήθελε κανείς να σκιαγραφήσει με λέξεις-«κλειδιά» τα χαρακτηριστικά του Ενιαίου Λυκείου, θα εστίαζε στην αποθέωση των ελεγκτικών και εξεταστικών λειτουργιών, στη διευρυμένη διδακτέα ύλη, στην έλλειψη χρόνου, στον προσανατολισμό σε αξίες ανταλλαγής (βαθμοί, τίτλοι σπουδών), στην ασφυκτική πίεση για επίδοση, στη μάθηση που χαρακτηρίζεται από τον ανταγωνισμό και την αντιπαλότητα και στη φορμαλιστική πρακτική.

Αυτή ακριβώς η νέα πραγματικότητα είναι ο πλοηγός της έντασης της αναζήτησης από τους μαθητές και τις οικογένειές τους «φροντιστηριακού στεγάστρου» ατομικής προστασίας, για την εξασφάλιση καλής θέσης στη «σειρά προτεραιότητας» στη σχολική αγορά.