Κείμενο: Αλέκος Πρίφτης

Το 1944 ιδρύθηκε το Εργατικό Κέντρο Λευκάδας των ημερών μας. Ωστόσο όπως και στη Ζάκυνθο έτσι και στο νησί αυτό, όπου ο συγγενής του Νικόλαου Κονεμένου ποιητής Άγγελος Σικελιανός διακήρυξε πως «δεν είναι χίμαιρα να καβαλάς το όνειρο», οι ρίζες του εργατικού κινήματος είναι πολύ παλιές. Το ίδιο και το Εργατικό Κέντρο.

Πολύτιμα εργατικά αρχεία, όπως το εικονιζόμενο για τη σύσταση «Ένωσης εργατών βυτοποιών Λευκάδας» το 1937 -που αποτελεί άλλη μία απόδειξη ότι ο διαχωρισμός εργοδοτών και εργαζομένων είχε αγγίξει πια όλες τις παλαιές κοινές συντεχνίες- σε πολλές περιπτώσεις εχάθηκαν, ως αποτέλεσμα λεηλασίας. Αστυνομικές-κρατικές αρχές, μέλη παρακρατικών οργανώσεων, συνδικαλιστές-τσιράκια μεγαλεπιχειρηματιών και αστικών κομμάτων με μένος εναντίον των εργατών που ετάσσονταν υπέρ της πάλης των τάξεων, του αγώνα για δικαιώματα και της ανατολής μιας άλλης κοινωνίας δίκαιης, λειτούργησαν  καταστροφικά κατά καιρούς όχι μόνο στη Λευκάδα, αλλά και στα άλλα νησιά του Ιονίου. Οι καταστροφικοί ναζιστικοί βομβαρδισμοί στην Κέρκυρα τον Σεπτέμβριο του 1943 και οι σεισμοί και οι πυρκαϊκές του 1953 στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά ευθύνονται εξίσου για την απώλεια πολύτιμων αρχείων.

Διασώζεται απόδειξη ότι υπήρξε από τον 19ο αιώνα και στη Λευκάδα, όπως με κάποιες ενδείξεις είχε αναφέρει ο Νίκος Καμήλος το 2011, οργανωμένη εργατική δράση. Το 1892 ήδη λειτουργούσε «Εργατική Αδελφότητα». Η σύστασή της αναγνωρίστηκε με καταχώρησή της σε Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, στο τεύχος Α' με αριθμό 18, τις 29 Ιανουαρίου του 1893 με υπογραφή του τότε υπουργού Εσωτερικών Γεωργίου Θεοτόκη. Το καταστατικό της, όπως αποκαλύπτεται, είχαν ψηφίσει 63 μέλη του τις 15 Νοεμβρίου 1892. Είχε κι αυτή αλληλοβοηθητικό χαρακτήρα και στους σκοπούς της περιλαμβανόταν και η δωρεάν «διδασκαλία αναγνώσεως, πρακτικής αριθμητικής, εφαρμογής γεωμετρικών γνώσεων, ιερών μαθημάτων, ιστορίας,  γεωγραφίας, βοτανικής, φυσικής, υγιεινής, αρχών δικαίου, τεχνικών μαθημάτων» σε δικό της «κατάστημα».  

Η σφραγίδα της ορίστηκε να γράφει «Εργατική Αδελφότητα εν Λευκάδι» καθώς και τις λέξεις «Αγάπη, Ενότης, Εργασία» και να απεικονίζει

«εν τω μέσω δύο χείρας ηνωμένας». Ο ίδιος φορέας υπήρχε και τις αρχές της δεκαετίας του 1930, με πρόεδρο τον Αριστομένη Αλβανίτη. 

Πότε να έγινε, άραγε, η πρώτη εργατική απεργία στα Επτάνησα;

Μήνα Μάη το 1911, μάλλον, στον μεγαλύτερο βιομηχανικό κολοσσό που υπήρξε ποτέ στα Επτάνησα. Στην Κέρκυρα. Τότε, σύμφωνα με τον Ζούμπο και τον συλλογικό τόμο «Σοσιαλιστικός Όμιλος Κέρκυρας», εξέσπασε απεργία στο ανεγερμένο το 1871 εργοστάσιο παραγωγής σχοινιών και σακιών «Αλέξανδρος Δεσύλλας», που έφτασε ν' απασχολεί ακόμη και περισσότερους από χίλιους εργαζόμενους στις δόξες του. Περισσότερους από πεντακόσιους είχε τότε και η απεργία έγινε για την επαναπρόσληψη τριών άδικα απολυμένων εργατριών.

«Οι ώρες δουλειάς 10, 12, 14, τα μεροκάματα μεροκάματα πείνας», διέσωσε ο Άγις Στίνας. «Η συνδικαλιστική οργάνωση, προ παντός στου Δεσύλλα, αυστηρά απαγορευόταν και κάθε υπόνοια για μια τέτοια κίνηση στους εργάτες αντιμετωπιζόταν με μαζικές απολύσεις. Ακόμα, κάθε διαμαρτυρία ή απλώς παράπονο συνεπήγετο επίσης άμεση απόλυση. Τα πρόστιμα ήταν ένα επί πλέον μέσο ληστείας των εργατών. Στου Δεσύλλα δούλευαν πολλοί εργάτες και εργάτριες από τα κοντινά

στην πόλη χωριά (Κανάλια, Αλεπού, Ποταμός κλπ.). Έπρεπε να ξεκινήσουν ξημερώματα για να είναι στην ώρα τους στη δουλειά. Πάντα φυσικά με τα πόδια. Πολλές φορές τον χειμώνα γίνονταν μούσκεμα από την βροχή. Και μερικές φορές, παρά τις προσπάθειές τους να είναι στην ώρα τους στο εργοστάσιο, αργούσαν μερικά λεφτά ή μισή ώρα. Η ποινή ήταν πρόστιμο (...) Αυτή την εποχή η Κέρκυρα ήταν ίσως η περισσότερο βιομηχανικά ανεπτυγμένη από όλες τις επαρχιακές πόλεις της χώρας».

Στο εργατικό-λαϊκό προάστιο Γαρίτσα συνέβη αυτό, σε μια περιοχή όπου τα χρόνια της αρχαίας Κέρκυρας, σύμφωνα με τον Θεόδωρο Παππά του Ιονίου Πανεπιστημίου, λειτουργούσε μεγάλο εργαστήριο κεραμικής με κεραμικούς κλιβάνους για την κατασκευή εξαγόμενων οξυπύθμενων αμφορέων και συναφών προϊόντων, προφανώς με δούλους σαν εκείνους που ετάχθηκαν πολεμικά με τους Δημοκρατικούς εναντίον των Ολιγαρχικών στον περίφημο κερκυραϊκό Εμφύλιο του 5ου π.Χ. αιώνα, κρίνοντας την έκβασή του. Λίγες δεκαετίες πριν απ' την ίδρυση του εργοστασίου  «Δεσύλλα» υπήρχαν ακόμη στη θέση αυτή εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης παρακείμενων αλυκών άλατος, μιας δραστηριότητας συνυφασμένης, όπως θα δούμε παρακάτω, με το πρώτο γνωστό υπόμνημα Κερκυραίων σχετικά με τους όρους εργασίας, τα τέλη του 18ου αιώνα.

Εκεί λειτουργούσε πια το εργοστάσιο «Δεσύλλα», που ο γιος του ιδιοκτήτη του έγινε και βουλευτής του «κεντρώου» χώρου, καθώς η αστική τάξη πάντα επένδυσε σε δύο πολιτικά «ταμπλό». Μια νέα κερκυραϊκή εργατική οργάνωση, ο «Αλληλοβοηθητικός Εργατικός Σύνδεσμος», με διεκδικητική κιόλας στόχευση και υποστηρικτές ακόμη και προοδευτικούς νομικούς-διανοούμενους με αστικές αντιλήψεις όπως ο πρόεδρός του Παναγιώτης Γιωτόπουλος και ο Θεόδωρος Μακρής, είχε οργανώσει την πρώτη αυτή απεργία. Επηρέαζαν τον Σύνδεσμο, συγχρόνως, Κερκυραίοι και άλλοι Επτανήσιοι σοσιαλιστές, μεταξύ των οποίων ο Κεφαλονίτης χριστιανοσοσιαλιστής βουλευτής Νικόλαος Μαζαράκης, υποστηρικτής του «Σοσιαλιστικού Κέντρου Κέρκυρας» και συνεργάτης της ομάδας του Πλάτωνα Δρακούλη, καθώς και Αθηναίοι σοσιαλιστές όπως ο Νίκος Γιαννιός και στελέχη του αθηναϊκού βενιζελικού κόμματος των «Φιλελευθέρων» που πρέσβευαν την ταξική συνεργασία.

Αυτός ο Εργατικός Σύνδεσμος είχε χαρακτήρα Εργατικού Κέντρου. Σώζεται έγγραφό του με ημερομηνία 22 Φεβρουαρίου 1911. Ιδρύθηκε το 1910 και τις 6 Μαρτίου 1911 είχε εκλέξει διοικητικά όργανα.

Ένας σύγχρονος «Εργάτης», μια νέα εφημερίδα ταγμένη σαφώς με το μέρος των δικαιωμάτων της τοπικής εργατικής τάξης, του νέου Εργατικού Συνδέσμου και του τοπικού «Σοσιαλιστικού Κέντρου» -που έφτασε το 1912 να πουλάει 900 φύλλα- κυκλοφορούσε πια στην Κέρκυρα. Με θέσεις υπέρ της εξαφάνισης της «πλουτοκρατίας» και ενός «υπέρλαμπρου σοσιαλιστικού οικοδομήματος», δηλώνοντας ότι «τα συμφέροντα των Εργατικών τάξεων είναι ασυμβίβαστα και μάλιστα εκ διαμέτρου αντίθετα με τα συμφέροντα των κεφαλαιούχων». Τον υποστήριζε, μεταξύ πολλών άλλων, ο τυπογράφος Ιωσήφ Βεντούρας, αυτός που το 1943 έμελλε ν' αφήσει την τελευταία του πνοή στις φυλακές της Κέρκυρας, αρνούμενος να αποκαλύψει στους Ιταλούς κατακτητές του νησιού το τυπογραφείο του ΕΑΜ στην πόλη του νησιού.

Με μια νέα τριήμερη απεργία το 1912 οι εργάτες του εργοστασίου «Δεσύλλα» είχαν απαιτήσει μείωση των ωρών εργασίας, που έφταναν και τις δεκατέσσερις την ημέρα! 

Το 1912 στην Κέρκυρα, σύμφωνα με τον Κορδάτο, μια απεργία «πήρε μισοεπαναστατικό χαρακτήρα». Απήργησαν δυναμικά οι εργάτες του εργοστασίου αεριόφωτος. Όπως συμβαίνει και τώρα με τα μεγάλα ξενοδοχεία του νησιού, έχανες τον λογαριασμό σε ποια κεφάλαια, ελληνικά και ξένα, ανήκαν οι εταιρείες. Γίνονταν γνωστές σκανδαλώδεις φοροαπαλλαγές των βιομηχάνων. Απ' το 1887 εργοστάσιο ομπρελών, με κυβερνητική απόφαση, είχε απαλλαγεί από δημοτικούς φόρους. Τη δεκαετία του 1870, σύμφωνα με τον Κορδάτο, Κερκυραίοι εργάτες-μετανάστες στην Αίγυπτο, ενδεχομένως φευγάτοι απ' το νησί λόγω διώξεων, είχαν πρωτοστατήσει στην ίδρυση εργατικών συνδέσμων στην Αλεξάνδρεια. Η αργή και βασανιστική ωρίμανση του τοπικού εργατικού κινήματος έφερε αυτές τις πρώτες απεργίες 

Οι πρωταρχικές απεργιακές εκρήξεις στα 1911-1912 έκαναν πιο ξεκάθαρη κι έφεραν εγγύτερα την ανάγκη σύστασης εργατικών σωματείων, αλλά και ιδεολογικού «ξεκαθαρίσματος» γύρω από τις μεθόδους, τον χαρακτήρα, τις προϋποθέσεις και τους στόχους των εργατικών και σοσιαλιστικών κινήσεων και οργανώσεων της Κέρκυρας και της Επτανήσου. Τον Μάη του 1911 ολοκληρώθηκαν προεργασίες και την 1η Ιουνίου αναγγέλθηκε η ίδρυση «Σοσιαλιστικού Ομίλου Κέρκυρας» με γραφείο στην περιοχή της Πιάτσας στο κέντρο της πόλης, με πορτρέτο του Καρλ Μαρξ μεταξύ άλλων. Με νέους εργατικούς και πολιτικούς προσανατολισμούς, σαφώς επηρεασμένους απ' τη φιλοσοφία εκείνου που το 1859 είχε γράψει σε εφημερίδα της Νέας Υόρκης άρθρο για την κατάσταση στην Κέρκυρα και στ' άλλα αγγλοκρατούμενα Ιόνια νησιά, στιγματίζοντας τις βρετανικές φρικαλεότητες και την εκμετάλλευση του λαού. Ναι, οι ιδέες του συντάκτη εκείνου του άρθρου Καρλ Μαρξ σφράγιζαν την εξέλιξη. 

Τον Αύγουστο του 1912 το αγαπημένο νησί-θέρετρο βασιλιάδων, πριγκίπων, αυτοκρατόρων και βαρόνων του χρήματος το συγκλόνισε ένα νέο, ανάκουστο σύνθημα, τυπωμένο σε εβδομαδιαία εφημερίδα του νέου Ομίλου τιτλοφορούμενη «Σοσιαλιστική Δημοκρατία» με εργάτη υπεύθυνο έκδοσης και το όνομα του Καρλ Μαρξ κάτω απ' τον τίτλο της: «Εργάτες όλου του Κόσμου ενωθήτε»! Επίσης, με στίχους της «Διεθνούς των Εργατών» ή αλλιώς του «Διεθνούς Σοσιαλιστικού Ύμνου» στην πρώτη σελίδα της.

Να, όπως αναγράφεται σε φύλλο της εφημερίδας -που σώζεται όπως και φύλλο του «Εργάτη» στην Αναγνωστική Εταιρία  Κέρκυρας- τι είδους κράτος επιθυμούσαν: «Κράτος όμως όχι σαν το σημερινό, που είναι αντιπρόσωπος της πλουτοκρατίας, αλλά κράτος εργατικό. Κράτος που δεν θα υποστηρίζει εκμετάλλευση καμία, αφού εκμετάλλευση δεν θα υπάρχει. Κράτος που θα έχει πολίτες εργάτες και εργάτριες και οργάνωση Δημοκρατική. Διαχειριστές θα είναι με τη σειρά τους όλοι οι πολίτες... Έτσι η συνολική ιδιοκτησία και δημοκρατική οργάνωση και διαχείριση αυτής θα είναι η νέα πολιτική και οικονομική μορφή της κοινωνίας».

Ο Κορδάτος συμπεριέλαβε στην «Ιστορία» του ως ενδεικτικό των προωθημένων εργατικών ιδεολογικών θέσεων της εφημερίδας ετούτο το απόσπασμα με την υπογραφή του διευθυντή της εργάτη και καπνοπώλη Τίτου Ρέγγη:

«Δεν ήξερα πως υπάρχει άρθρο στον Π.Ν. (το 204) που τιμωρεί εκείνον που με γραψίματά του κινεί το μίσος των πολιτών μεταξύ τους και ούτε πως υπάρχει το άρθρο 167 του Π.Ν. που τιμωρεί την απεργία. Εμείς οι εργάτες, βλέπετε, έχουμε απέραντες νομικές γνώσεις! Ενόμιζα σαν κουτός εργάτης (!) πως όπως ο πλουτοκράτης έχει δικαίωμα να κλείση το εργοστάσιό του όποτε του καπνίση και να στέλνη τους εργάτες του να φάνε αέρα, έτσι και ο εργάτης, έλεγα, πως μπορεί όταν θέλη, να πη δε δουλεύω. Κι έλεγα πως όπως όλη μέρα οι πλουτοκράτες μάς πολεμάνε και συνεννούνται μεταξύ τους για να μας εξολοθρεύσουν, έτσι και οι εργάτες μπορούν να ενώνονται και να εκφράζουν λόγια που κινούν το μίσος των συναδέλφων τους εργατών προς το πλουτοκρατικό καθεστώς. Αυτά ενόμιζα, όταν προχτές που εκράχτηκα στην ανάκριση (...) έμαθα πως αυτή η ισότης που εγώ νόμιζα πως υπάρχει μεταξύ των ρωμιών είναι φανταστική και πως η ισότης είναι ένα πράγμα πολύ ελαστικό, που γίνεται όπως θέλουν οι πλουτοκράτες που διοικούν».    

Από αυτόν το «Σοσιαλιστικό Όμιλο Κέρκυρας»

ξεπήδησαν σημαντικοί αγωνιστές-συνδικαλιστές εργάτες και υπάλληλοι με επίκεντρο το μεγάλο λιμάνι της Κέρκυρας και ο ίδιος αποτέλεσε ιδρυτικό μέλος του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας το 1918, με θέσεις που συνέβαλαν στη διακήρυξη ότι το νέο αυτό κόμμα, δηλαδή το μετέπειτα Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, αποτελεί «πολιτική και οικονομική οργάνωση του προλεταριάτου σε ξεχωριστό κόμμα τάξεως διά την κατάκτησιν της πολιτικής εξουσίας και την δημοσιοποίησιν των μέσων της παραγωγής και ανταλλαγής, δηλ. την μεταβολήν της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας εις κοινωνίαν κολλεχτιβικήν ή κομμουνιστικήν» και τη «διεθνή συνεννόηση και δράση των εργατών».

Τίτος Ρέγγης, Κώστας Βιτουλαδίτης, Σπύρος Λούμπος, Σπύρος Τράνακας, Γρηγόρης Φάντης, Σπύρος Ράλλης, Σπύρος Λευτεριώτης, είναι μερικοί από τους πρωτοπόρους εργάτες-μέλη του «Σοσιαλιστικού Ομίλου Κέρκυρας» το 1911 

Την ίδια αυτή χρονιά ο γεννημένος στην Ιθάκη και μεγαλωμένος στην Κέρκυρα ποιητής Λορέντζος Μαβίλης -που σε σονέτο του συνέδεσε την έννοια της Πρωτομαγιάς με την έννοια της Πατρίδας- μιλούσε στο Εργατικό Κέντρο Βόλου, κάτω από πορτρέτα του Σολωμού και του Μαρξ, για τη δημοτική γλώσσα.

Οι βδομάδες ισοδυναμούσαν με χρόνια και οι μήνες με δεκαετίες στην αποκρυστάλλωση όσων χρειάζονταν να γίνουν για ένα δυνατό, ανατρεπτικό εργατικό κίνημα, προσανατολισμένο σε μια σοσιαλιστική - κομμουνιστική δημοκρατία. Δεν έλειπαν ούτε τότε οι συγχύσεις, μα ο τροχός της Ιστορίας κύλαγε πια γοργά.

Οι εργάτες του λιμανιού, οι βαρκάρηδες, οι αρτεργάτες, οι μακαρονοποιοί, οι τσιγαράδες και οι μυλεργάτες, σύμφωνα με τον Κώστα Θύμη, ήταν εκείνοι που συγκρότησαν τα πρώτα καθαρά κλαδικά σωματεία και το 1910 με τον Εργατικό Σύνδεσμο το πρώτο άτυπο Εργατικό Κέντρο.

Αυτό, όπως μαρτυρεί σφραγίδα του σε έγγραφο του 1932, ενώ απέκτησε την πρώτη ατελή νομική του υπόσταση με αυτό το όνομα το 1916, νομιμοποιήθηκε οριστικά το 1918.

Εργαζόμενοι στην καλλιτεχνική βιομηχανία το 1900 και καπνεργάτες το 1901 ήταν, σύμφωνα με τον Παναγιώτη Νούτσο, οι πρώτοι που είχαν φτιάξει κάποιου είδους «επαγγελματικά» σωματεία. Ο Εργατικός Σύνδεσμος, σύμφωνα με τον Θύμη, συσπείρωνε ως να ήταν δευτεροβάθμια οργάνωση διάφορα σωματεία, «προαναγγέλλοντας τη σύσταση του Εργατικού Κέντρου». Με δική του πρωτοβουλία, ενώ αριθμούσε περί τα 500 μέλη, κηρύχτηκε στην Κέρκυρα πανεργατική απεργία τον Ιούλιο του 1912 με αίτημα να βελτιωθεί η «πολυβασανισμένη ζωή του Έλληνος, ιδία δε του Κερκυραίου εργάτου». Το σωματείο αρτεργατών, σύμφωνα με τροποποιημένο καταστατικό του τυπωμένο το 1914, ιδρύθηκε την Πρωτομαγιά του 1910.

Αρκετά στοιχεία συνηγορούν στον πρωτοπόρο ρόλο των εργαζομένων στο λιμάνι της Κέρκυρας. Εκεί είχε σχηματιστεί εξάλλου τον Φεβρουάριο του 1819, με απόφαση της Ιόνιας Βουλής, το πρώτο οργανωμένο «εργατικό σώμα» με συγκρότηση σώματος αχθοφόρων και φορτοεκφορτωτών καραγωγέων-μεταφορέων. Το λιμάνι αυτό ήταν το επίκεντρο της ανάπτυξης εμπορευματικών σχέσεων παραγωγής στα νησιά μας από τις αρχές ακόμη του 19ου αιώνα, αν όχι και νωρίτερα. Σχέσεις συνεργασίας του Καλλέργη με εργάτες του λιμανιού της Κέρκυρας χρονολογούνται από το 1895 

Οι πιο «οργανωμένοι συνδικαλιστικά εργάτες» τότε, όπως εβεβαίωσε στις «Αναμνήσεις» του ο Άγις Στίνας, «ήταν οι εργάτες λιμένος, οι βαρκάρηδες, οι αρτεργάτες, οι μυλεργάτες, οι μακαρονοποιοί, οι ραφτάδες, οι κουρείς, οι τσαγκαράδες και (...) οι τσιγαράδες, που ήταν, όπως και σε όλη την Ελλάδα, το πιο μαχητικό συνδικάτο».

Ο ταξικός εργατικός συνδικαλισμός είχε πια «μπει στ' αυλάκι». Έτσι ως τις μέρες μας, όσο κι αν συχνά με βία και τεχνάσματα επικρατούσαν για λίγο στα κατά τόπους Εργατικά Κέντρα, ούτε το αστικό κράτος ούτε οι μεγαλοεπιχειρηματίες, με τις παντοειδείς αστυνομικές και άλλες διώξεις, με τους κυβερνητικούς-κρατικούς συνδικαλιστές και τους συνδικαλιστές-τσιράκια των επιχειρήσεων, θα μπορούσαν πια να φιμώσουν το κίνημα της εργατικής τάξης επιβάλλοντας σιγή νεκροταφείου. 

Οι σοσιαλιστές της Κεφαλονιάς είχαν χαιρετίσει το 1911 τότε το βήμα των Κερκυραίων ομοϊδεατών τους, με δημοσίευμα και στίχους ποιήματος «Στην Κέρκυρά μας την κυρά μας» σε τοπική εφημερίδα που ο Πετράτος έφερε στο φως το 2010:

Σε γνωρίζω από την Φύσιν

που σου 'δωσε στολισμόν,

σε γνωρίζω από την κλίσιν

προς τον Σοσιαλισμόν.

Δημοσίευμα της κεφαλονίτικης εφημερίδας «Φωστήρ» εκθείαζε τους δεσμούς «της μεγαθύμου Κεφαλληνίας και της μεγαλονόου Κερκύρας» και προέβλεπε: «Βρονταί θα αντηχήσωσι μέχρι των μυχίων φύλλων όλων των εν Κερκύρα χειμαζομένων, πασχουσών και στεναζουσών εργατικών καρδιών».

Είχε συμβάλει όσο λίγοι στον πρωτοφανή αυτό σηκωμό ο κορυφαίος Επτανήσιος λογοτέχνης του καιρού, εισηγητής του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα, Κερκυραίος επαναστάτης σοσιαλιστής, αν και από αριστοκρατική οικογένεια, Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Πνευματικός μαθητής του Σολωμού κι αυτός, επηρεασμένος και από τις θέσεις του Νικόλαου Κονεμένου, εσυνέβαλε τα μέγιστα στην ίδρυση του «Σοσιαλιστικού Ομίλου Κέρκυρας», στην έκδοση της «Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας», στην οργανωτική, ταξική, ιδεολογική «αφύπνιση» και ενίσχυση του εργατικού κινήματος, όχι μόνο στην Κέρκυρα ούτε μόνο στα Επτάνησα.

Μαζί του ο επίσης επηρεασμένος πολύ από τον Κονεμένο γεννημένος στη Λευκάδα μάλλον και μεγαλωμένος στην Κέρκυρα νομικός Αριστοτέλης Σίδερις, πρώτος, εκλεγμένος το 1915 στη Θεσσαλονίκη, Έλληνας βουλευτής του σοσιαλιστικού - κομμουνιστικού χώρου, που είχε συγκρουστεί σφοδρά στη Βουλή με τον Γέωργιο Θεοτόκη για αντεργατικά νομοθετήματα.  

Μαζί τους και ο πρωτοπόρος Έλληνας χαράκτης Μάρκος Ζαβιτζιάνος, που το κάλεσμά του το δεύτερο μισό της πρώτης δεκαετίας του εικοστού αιώνα για το χρέος των διανοουμένων ήταν τομή: «Πρέπει να κινήσουμε πλήθια εμπρός»!

Είχε γράψει ο «Εργάτης» τις 6 Μάη 1912 για τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη: «Ελπίζομεν δε ότι όλοι οι εργάται της Κέρκυρας θα νοιώσουν βαθιά το Θεοτόκη, θα καταλάβουν τι μέγας θησαυρός ευρίσκεται κρυμμένος, τον οποίον με πάσα θυσία υποχρεούνται να τον ανεύρουν, να τον καταχτήσουν και να τον οικειοποιηθούν». Λίγο μετά, σύμφωνα με τον «Εργάτη», σε εργατική - σοσιαλιστική εκδήλωση στην κεντρική πλατεία της πόλης οι συγκεντρωμένοι ξεπέρασαν τους 3.000 και η Φιλαρμονική του χωριού Γαστούρι είχε πάρει μέρος σε σχετικές εκδηλώσεις.

Το έργο του Θεοτόκη «Η τιμή και το χρήμα» με χαρακτικά του Ζαβιτζιάνου το 1914 δεν ανέδειξε μόνο την ανάδυση και τα ταξικά δεσμά της εργατικής τάξης στο καπιταλιστικό σύστημα. Ούτε μόνο τις αρετές διαρκώς αυξανόμενης εργατικής τάξης 

Το έργο -που παραλλαγή του με τον τίτλο «Η τιμή της αγάπης» είναι η γυρισμένη σε μεγάλο βαθμό στο παλιό εργοστάσιο «Δεσύλλας» πασίγνωστη κινηματογραφική ταινία- αποτέλεσε επίσης, σύμφωνα με τον Θεοδόση Πυλαρινό, τομή στην ανάλυση των καπιταλιστικών εργασιακών σχέσεων και των συνεπειών τους σε πανελλήνια κλίμακα.  

Έμειναν στην Ιστορία οι στίχοι σονέτου του Θεοτόκη που μέρος τους ο Κορδάτος έβαλε στην «Ιστορία» του και ο Ορέστης Αλεξάκης αποκάλυψε το 1999, δημοσιεύοντάς το ολόκληρο με βάση το πρωτότυπο και χρονολόγηση απ' τον ίδιο τον Θεοτόκη, πως είχε γραφεί τη χρονιά της ρωσικής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, το 1917:

Σηκώθη τ' άγιο δίκιο της να λάβει

Όλη η αργατιά με φρόνημα γενναίο

Ισονομίας κηρύχνει νόμο νέο

Και τα δεσμά του πλούτου η ορμή της θραύει

Η σκληρή φτώχεια, η γύμνια, η πείνα παύει

Και με καλούν μύριες φωνές να λέω

Θούριο τραγούδι: σ' ένα πέλαο πλέω

Με όλον αυτόν τον οργασμό δράσης το Εργατικό Κέντρο Κέρκυρας έγινε το 1918, μαζί με λίγες άλλες αντίστοιχες οργανώσεις, συνιδρυτικό μέλος της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδας, έστω με θέσεις επαμφοτερίζουσες στο ερώτημα «συνεργασία ή πάλη των τάξεων». Πρωτοπόροι Κερκυραίοι εργάτες συνέβαλαν στην ίδρυση όχι μόνο της ΓΣΕΕ εκείνα τα χρόνια, θυμάται απ' τις έρευνές του ο 94χρονος Δημήτρης Λιβιεράτος, αλλά και στη γέννηση τεσσάρων τουλάχιστον κλαδικών εργατοϋπαλληλικών Ομοσπονδιών: η Ομοσπονδία των βυρσοδεψεργατών είχε συνιδρυτικό μέλος το κλαδικό κερκυραϊκό σωματείο, η Ομοσπονδία εργατών Τύπου τα τοπικά ξεχωριστά κλαδικά σωματεία των τυπογράφων και λιθογράφων, η Ομοσπονδία Αρτοεργατών, Μυλεργατών και Μακαρονοποιών και η Ομοσπονδία Υποδηματεργατών τα αντίστοιχα σωματεία. Τότε ο Άγις Στίνας είχε ηγηθεί απεργίας των Κερκυραίων εργατών γης στην περιοχή των χωριών του βουνού Παντοκράτορας.  

Οι εργάτες και οι εργάτριες στο μεγάλο λιθογραφείο «Ασπιώτη», σύμφωνα με τον Λιβιεράτο, πρωτοπορούσαν. Απ' τα βάσανά κι απ' τα πολλά εργατικά ατυχήματα που συνέβαιναν διασώθηκε άλλωστε το γνωστό τραγούδι που μιλάει για «τ' Ασπιώτη τα χαρτιά» με στίχους όπως αυτοί:

Κι άμα σε πάρ' η ρόδα,

βάλε μου μια φωνή.

Ν' ακούσει ο επιστάτης,

να σβήσ' η μηχανή.

Ο αθηναϊκός «Ριζοσπάστης» είχε δημοσιεύσει πολύ χαρακτηριστική σχετική ανταπόκριση, το 1933, αναφέροντας, μεταξύ άλλων, για την απόλυση λιθογράφου που ονομαζόταν Σπύρος Πινιατώρος:  

«Ύστερα από αρκετούς μήνες ανεργίας κατώρθωσε να επαναπροσληφθεί στο εργοστάσιο. Η εταιρία όμως του είπε πως

θα δουλέψει με το μισό μεροκάματο κι' αυτός δέχτηκε γιατί τον είχε τσακίσει η ανεργία. Δεν πέρασαν λίγες μέρες κι εκεί που δούλευε τον άρπαξε ένα μηχάνημα και τον τραυμάτισε βαρειά στο μπράτσο. Τον πήγαν στο νοσοκομείο κι απ' την αδιαφορία που έδειξε η εταιρία για τη θεραπεία του, δηλητηριάστηκε

το αίμα του, κι έτσι προχτές πέθανε ο δυστυχισμένος Πινιατώρος».

Δεν ήταν μόνο οι εργάτες και υπάλληλοι του ιδιωτικού τομέα που σε δύσκολες συνθήκες στην Κέρκυρα οργανώθηκαν συνδικαλιστικά και πύκνωσαν τις τάξεις των σωματείων τους.

Το 1924 ήταν μια χρονιά που σημαδεύτηκε από μεγάλες εργατικές και αγροτικές κινητοποιήσεις στην Κέρκυρα και οι Αρχές αντιδρούσαν με απαγορεύσεις συγκεντρώσεων και διαδόσεις ότι δήθεν σχεδιαζόταν «κομμουνιστική επανάσταση». Εκείνη τη χρονιά, όπως προκύπτει από το εικονιζόμενο Καταστατικό του, ιδρύθηκε Σύδεσμος δημοσίων υπαλλήλων της Κέρκυρας. Στην οργάνωση του εργαζόμενου λαού, μαζί και των προσφύγων, μετά την τυχοδιωκτική Μικρασιατική εκστρατεία, αλλά και στη διάρκειά της, συνέβαλαν στην Κέρκυρα και οι εφημερίδες «Εργατική» και «Κομμουνιστικό Βήμα»

Εκρηκτικά ήταν τα προβλήματα της εργατικής τάξης του νησιού, που με τον τίτλο «Ο αγών των εργατών Κέρκυρας / Εργάζονται υπό τους πλέον φρικτούς όρους», με κείμενο που είχε συντάξει εργάτης-ανταποκριτής παρουσίασε ο «Ριζοσπάστης» τις 13 Νοεμβρίου 1926. Αντιμέτωπο με ποικίλες διώξεις, το εργατικό κίνημα στο νησί επήγαινε «ομπρός οπίσω».

Δύο χρόνια μετά, το 1928, καθώς στη Βουλή η κυβέρνηση Βενιζέλου προωθεί την ψήφιση του αντεργατικού-αντικομμουνιστικού λεγόμενου «Ιδιώνυμου», πολλά σωματεία υψώνουν το ανάστημά τους και τηλεγραφούν στην Αθήνα: «Κατά προετοιμαζομένην ψήφισιν νομοσχεδίου περί διώξεως του κομμουνισμού, αποβλέποντος εις την τρομοκράτησιν της εργατικής τάξεως Ελλάδος, αγωνιζομένης νομίμως προς βελτίωσιν της εν γένει καταστάσεως αυτής και εξασφάλισιν των συνδικαλιστικών της ελευθεριών, τα διοικητικά συμβούλια και οι αντιπρόσωποι των εργατικών σωματείων Κερκύρας διαμαρτύρονται, δηλούντα ότι η εργατική τάξις σύσσωμος θα αγωνισθή κατά του νομοσχεδίου τούτου, διά την μη ψήφισιν αυτού».   

Το 1930, τις 14 Μαρτίου, έγραφε ο «Ριζοσπάστης»: «Καθημερινά συλλαμβάνουν εργάτες, τους οποίους υποβάλλουν σε έρευνα και απειλούν με εξορία και φυλακίσεις».

Στους Παξούς και στα Αντικύθηρα εκτοπίστηκαν με αυτόν το νόμο το 1932, όπως έχει στοιχειοθετήσει ο Γιάννης Δόικας, πρωτοπόροι εργάτες και κομμουνιστές αγωνιστές. Όπως όμως και στα Κύθηρα ναυτεργάτες και άλλοι εργάτες έμπαιναν μπροστά και κινητοποιούσαν για τα λαϊκά δικαιώματα τον αγροτικό κόσμο, το ίδιο συνέβη και στους Παξούς. Παξινοί εργάτες-μέλη της κερκυραϊκής «Εργατικής Βοήθειας» έγιναν πρωτοπόροι στη συγκρότηση οργάνωσης των ελαιοπαραγωγών. Είναι καταγεγραμμένη εξάλλου η λειτουργία «Πανεργατικής Ένωσης Παξών» το 1936.

Στη Λευκάδα, στην περιοχή της Εγκλουβής, τις 2 του Μάη το 1934 είχε γιορταστεί τόσο δυναμικά η Πρωτομαγιά που νέα απ' την εκδήλωση αυτή μαζί με πληροφορίες από άλλες πόλεις δημοσιεύτηκαν, όπως ο Φίλιππος Κολυβάς έχει εντοπίσει, στην πρώτη σελίδα του «Ριζοσπάστη» της επομένης.

Πρωταγωνιστής της εκδήλωσης ήταν ο Κωστάκης Κοντογεώργης, επικεφαλής του «Ενιαίου Μετώπου Εργατών - Αγροτών» στη Λευκάδα όπου κυκλοφορούσε η εφημερίδα «Εργατοαγροτική Λευκάδα».

Στα 1933-1934 υπήρχαν ήδη ή ιδρύθηκαν τότε στο νησί, σύμφωνα με τον Κολυβά, σωματεία και σύλλογοι κτιστοξυλουργών, ιδιωτικών υπαλλήλων, αμαξοκαραγωγέων και υποδηματεργατών που το 1934 είχαν οργανώσει πολυήμερη απεργία. Και όχι μόνον αυτά.

Το πρώτο μάλλον στο νησί είχε ιδρυθεί το 1920 και ήταν -εδώ απόσπασμα πρακτικού του απ' τον Μάιο του 1935- των εργατών του λιμανιού της πόλης.   

Κάθε φορά οι κινητοποιήσεις των εργατών της Κέρκυρας για τα δικαιώματά τους και συνδικαλιστικές ελευθερίες αποτελούσαν «αδικαιολόγητον στάσιν», όπως αναφέρει και αυτό το έγγραφο, ένα από 53 έγγραφα του Αρχείου του Εργατικού Κέντρου Κέρκυρας που φωτογραφήθηκαν για την παρούσα έρευνα. Το υπογράφει η «πτωχή» βιομηχανία «Ελαιουργία Κέρκυρας» που το 1934 είχε απολύσει τους συνδικαλιστές.

Εδώ αχρονολόγητη κατάσταση εργοστασίων του νομού από τα αρχεία του Εργατικού Κέντρου.

Ήταν δεκάδες τα σωματεία και κάλυπταν όλους σχεδόν τους κλάδους εργασίας.

Το 1933 είχε ιδρυθεί σωματείο χαρτεργατών σε βιομηχανίες χάρτου του νησιού. 

Έγγραφο του Εργατικού Κέντρου Κέρκυρας από το 1931.

Να από τότε περίπου και το πρώτο καταστατικό του συνδέσμου ηλεκτροτεχνιτών του νησιού.

Το 1936 ιδρύθηκε το μεγαλύτερο εδώ και πολλά χρόνια εργατικό σωματείο της Επτανήσου, αυτό των ξενοδοχοϋπαλλήλων της Κέρκυρας. Ονομαζόταν «Σύνδεσμος υπαλλήλων ξενοδοχείων ύπνου - διερμηνέων - ξεναγών».

Από τα πρώτα εργατικά σωματεία-μέλη του Εργατικού Κέντρου του νησιού ήταν το «Σωματείο φορτοεκφορτωτών και μεταφορέων σίτου, άνθρακος, ελαιοπυρήνων και παντός είδους εμπορεύματος λιμένος Κερκύρας».

Από το λιμάνι της Κέρκυρας κυρίως, όπως κι απ' τις οργανώσεις των ναυτεργατών των νησιών και κατά κύριο λόγο απ' την Κεφαλονιά, απ' όπου καταγόταν ο υμνητής της ναυτοσύνης επικεφαλής του ΕΑΜ Λογοτεχνών ποιητής Νίκος Καββαδίας, εξεπήδησαν ηρωικοί Επτανήσιοι συνδικαλιστές και αγωνιστές πανελλήνιας εμβέλειας.

Στο λιμάνι της Κέρκυρας τη δεκαετία του 1930 είχε κάνει τα πρώτα του εργατικά και συνδικαλιστικά βήματα ο γεννημένος στους Παξούς και μεγαλωμένος στην Κέρκυρα Σπύρος Καλοδίκης, εμπνευστής και «ψυχή» του Εργατικού ΕΑΜ της Αθήνας. Δολοφονήθηκε το 1947. Ήταν ο ίδιος στην Αθήνα αυτός που, ενώ τα χιτλερικά τανκς εβάδιζαν στην Ακρόπολη, ως επικεφαλής της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ οργάνωσε συγκέντρωση στην πλατεία Ομόνοιας δίνοντας το «σήμα» της Εθνικής Αντίστασης του λαού μας.  

Στο ίδιο αυτό λιμάνι πρωτοδούλεψε κι έδρασε συνδικαλιστικά ο κατοπινός πρόεδρος του σωματείου οικοδόμων Κέρκυρας μετά τη Χούντα κομμουνιστής Τάσος Παπίρης, που εστάλθηκε συνολικά περίπου 78 μήνες στη Μακρόνησο και στη Γυάρο.  

Επρωτοστάτησαν τότε στο ελληνικό ναυτεργατικό κίνημα ο εικονιζόμενος πρώτος αριστερά αγωνιστής-κομμουνιστής Αντώνης Αμπατιέλος και ο εικονιζόμενος τρίτος δεξιά ομοϊδεάτης του Μιχάλης Μάστορας. Κατάγονταν απ' την Κεφαλονιά ο πρώτος και απ' τους Παξούς ο δεύτερος και δικάστηκαν σε βαριές ποινές στη γνωστή δίκη της Ομοσπονδίας Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων, απ' όπου και η φωτογραφία, το 1948.

Με τη θάλασσα, με το Ιόνιο Πέλαγος, με έναν κλάδο εργαζομένων που εζούσε μ' όλη την αρμύρα της θάλασσάς μας, για να γυρίσουμε τώρα πολύ πίσω ως τα τέλη του 18ου αιώνα,  συνδέεται εξάλλου το πρώτο γνωστό υπόμνημα στα Επτάνησα σχετικά με τους όρους εργασίας.

Το διέσωσε αναγράφοντάς το όλο σε βιβλίο του για την Ιστορία της Επτανήσου ο συντάκτης του περίφημου «Ύμνου των Ριζοσπαστών» της Επτανήσου τα χρόνια της αγγλικής κυριαρχίας Γεράσιμος Μαυρογιάννης. 

Αφορούσε πλευρά των όρων εργασίας στις αλυκές άλατος και συντάχθηκε στην περιοχή της Λευκίμμης στη νότια Κέρκυρα το 1797, όταν στα Επτάνησα έκαναν «κουμάντο» οι Γάλλοι Δημοκρατικοί με εντολές του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και διέδιδαν ακόμη με ανατρεπτικές διακηρύξεις τις ιδέες της αστικής Γαλλικής Επανάστασης. Απευθυνόταν στον Γάλλο διοικητή Γεντιλί και ζητούσε την κατάργηση των αγγαρειών δίκην δωρεάν εργασίας που επαχθώς από τα χρόνια των Βενετών υποχρεώνονταν εργαζόμενοι και κάτοικοι να κάνουν στις δημόσιες αλλά μισθωμένες σε ιδιώτες αλυκές της Λευκίμμης!

Να, τηρώντας την ορθογραφία και στίξη του υπομνήματος, τι έλεγε το ιστορικό αυτό κείμενο των προγόνων μας κατοίκων της Λευκίμμης:

«Κριτά δικεότατε και αυθέντα ημον. μένοντες πολά ευχαριστημένη οι κάτωθεν ιπογεγραμενη δία τιν ελευθερίαν την οπίαν ο αυθέντις ημον και καλός πατέρας ήφερε και εκίριξε τοσον μεσα ης την χόραν τον κοριφον, όσον και ης τα μπόργα και τα λιπα χορια του νισιου, ης τουτο μόνον λιπούντε και βαρένοντε οπου βλέπουσι τους συμπολιτας τους σινναδελφους τους ισοτιμους και εελυθερους ητι τους μουνιτσιπαλισταδες να πασχοντε με τροπους βαρετους και μη αρεσκούμενους να ιποχρεονουσι πάλιν καθος και προτερον τους ανθρωπους του αλευχιου ης τιν βιασμένην δουλευσιν τον αλικιον. και κανουν ενα πραγμα ασιμφονον και αναρμοστον ης τα αυθεντικά προστάγματα, τα οπια κιριτουσι με ελευθεραν φονίν τιν ελευθεριαν και ισοτιμιαν γενικν ης ολους ωσαν να μην ηθελεν ακουσουν αυτη ταις αυφεντικες προσταγες. και τουτο μας εγινε φανερον με το προκλαμο μεταγλοτισμενον απο ιταλικον ης απλον ρομαικον κιριγμενον με το χτυπον του ταμπουρλου ης τα ψορια του αλευκιου δομένο από το Κομιτατο τις ηκονομιας 25 Ιουλίου 1797 ε.π. χρονος προτος τις ελευθεριας τον Κοριφον και ιπογραμενον απο τον προσιντεντε Κοσταντινον Πολιτιν, ης το τεταρτον και πεμπτον κεφαλεον με ετουτες τες διογμενες λεξες και αφανισμενες οπου προσκαλουν τιν υποχρεοσιν και τιν δουλευσιν τις υποταγις. Εχοντες λιπον ημις τιν βεβεοσιν απο αλο πρότερον προκλαμο, σιμιομενο 8 Ιουλίου 1797 απο τιν ικιαν τις μουνιτζιπαλιτας οπου κραζι τον λαον δια να γιρεβι το καθολικον καλον. προστρεχομεν τορα ης τιν φιλανθροπιαν σου ευσπλαχνικοτατε κριτα και γιρεύομεν τιν ελευθεριαν οπου μας εχαρισες, δια να ινε παντελος κομενι η αλισος τις τιραννιας και ιποταγις».

Για το θέμα αυτό, μεταξύ άλλων, όπως μαρτυρεί σωζόμενο στα Αρχεία Κέρκυρας έγγραφο συνταγμένο στην ιταλική γλώσσα, είχε εκδοθεί Προκήρυξη του «Δημαρχείου» της πόλης για την αντιμετώπιση του θέματος με στόχο την ολοκληρωτική κατάργηση των αγγαρειών.

Τα βάσανα εκείνα των εργαζομένων με τη«βιασμένη δούλευση» στις αλυκές της Κέρκυρας και ειδικότερα σ' αυτές της Λευκίμμης, που αποτελούν πια ιστορικό και διατηρητέο χώρο, περιέγραψε ο Τέλλος Πανδής το 2009 σε ποιητική συλλογή του με τον τίτλο-πρόταση να στηθεί «Αλυκαραίων τρόπαιο».

Θαλασσινός, ένας απλός ναύτης εμπορικού πλοίου, ήταν εξάλλου ο πιο γνωστός για τον ηρωισμό του Επτανήσιος αγωνιστής-νεκρός στην εθνικοαπελευθερωτική αστική Επανάσταση του 1821.

Ήταν ο πυρπολητής οθωμανικών πλοίων Γιώργος Ανεμογιάννης απ' το νησί των Παξών, που ο Δημήτρης Φωτιάδης έγραψε ότι το όνομά του πρέπει να αναφέρεται μαζί με τον αδελφό του Αισχύλου, τον Κυναίγειρο, ο οποίος επιχείρησε μετά τη μάχη του Μαραθώνα να κρατήσει με τα χέρια του τα Περσικά πλοία. 

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Για να διαβάσετε το Α΄ μέρος πατήστε ΕΔΩ

Για να διαβάσετε το Β΄ μέρος πατήστε ΕΔΩ

Για να διαβάσετε το Γ΄ μέρος πατήστε ΕΔΩ

Αλέκος Πρίφτης

* Το εικαστικό έργο στην κορυφή του θέματος είναι του Κερκυραίου ζωγράφου Σπύρου Κουρσάρη και τιτλοφορείται «Το πέταγμα».