Ο Αριστόβουλος Μάνεσης, διακεκριμένος πανεπιστημιακός και νομικός έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα στις 2 Αυγούστου 2000.

Γεννήθηκε στο Αργοστόλι το 1922, σπούδασε νομική στη Θεσσαλονίκη και συνέχισε τις σπουδές του στην Αμιέν και στη Χαϊδελβέργη. Από το 1953 καταθέτει τη διατριβή του στο Συνταγματικό Δίκαιο και από το 1957 διδάσκει στη νομική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών εντάσσεται στην αντιδικτατορική οργάνωση «Δημοκρατική Άμυνα» στη Θεσσαλονίκη. Αυτή του η δράση θα επιφέρει τις καθεστωτικές διώξεις, την αποπομπή του από το Πανεπιστήμιο το 1968 και τον εκτοπισμό για μικρό διάστημα στο Λιδωρίκι. Από το 1970 και μέχρι το 1974 αυτοεξορίζεται στο Παρίσι. Με την πτώση της χούντας επιστρέφει στην Ελλάδα και διδάσκει Συνταγματικό Δίκαιο στις Νομικές σχολές Θεσσαλονίκης και Αθήνας, στην Ανωτάτη Σχολή Πολέμου και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η τελευταία διάλεξη του Μάνεση πριν συλληφθεί από τη χούντα το 1968 παραμένει διάσημη και δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του «Συνταγματική Θεωρία και Πράξη» με τίτλο «Το τελευταίο μάθημα επί δικτατορίας». Μεταξύ άλλων είπε τότε στους φοιτητές του: «… qui tacet consentire videtur (όπoιoς σιωπά φαίνεται ότι συναινεί), κατά το ρωμαϊκό δίκαιο. Δεν έχω λοιπόν το δικαίωμα να σιωπήσω, αφού σωπαίνοντας θα εμφανιζόμουν ως αποδεχόμενος ή ανεχόμενος τα όσα γίνονται.»

Το τελευταίο μάθημά επί Δικτατορίας, έγινε στις 18 Ιανουαρίου 1968 στο Αμφιθέατρο της Φιλοσοφικής Σχολής, με καθηγητή τον Αριστόβουλο Μάνεση.

Στις 29 Ιανουαρίου 1968, ο Αριστόβουλος Μάνεσης ο σπουδαίος δάσκαλος της Νομικής, αντιστασιακός, καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου και ακαδημαϊκός εξορίστηκε από τη Χούντα.

Δείτε τα όσα συγκλονιστικά είπε στο τελευταίο μάθημα:

«Ψίθυροι κυκλοφορούν απειλητικά, τις τελευταίες αυτές μέρες, για επικείμενες «εκκαθαρίσεις» στο Πανεπιστήμιο. Το γεγονός ότι μεταξύ των ονομάτων των υπό απόλυση καθηγητών αναφέρεται και το δικό μου, ­ και αυτό δεν το θεωρώ διόλου περίεργο, ­ μου παρέχει το δικαίωμα και μου επιβάλλει το καθήκον να σας καταστήσω, σήμερα που βρίσκομαι ακόμη κοντά σας, κοινωνούς ορισμένων σκέψεών μου που ίσως δεν θα μπορώ να σας τις πω αύριο.

[…] Τα πράγματα είναι λοιπόν σαφή: με τις «συντακτικές πράξεις», βάσει των οποίων θα γίνουν οι απολύσεις των καθηγητών, έχει προετοιμασθή νομικά το έδαφος όχι για εκκαθαρίσεις, αλλά

για διώξεις, και συγκεκριμένα για διώξεις των ανεπιθυμήτων, δηλαδή εκείνων που δεν είναι ευπειθείς στα κελεύσματα των κρατούντων.

Υπάρχει όμως και μία άλλη, η ηθικοπολιτική, πλευρά του ζητήματος.

Θα μιλήσω χωρίς περιστροφές. Κάτω από τις συνθήκες που ζούμε η σιωπή δεν είναι «χρυσός»· είναι «λίβανος και σμύρνα». Διότι η σιωπή μπορεί να ερμηνευθή σαν αποδοχή ή συναίνεση: «ο σιωπών δοκεί συναινείν» (qui tacet consentire videtur, κατά το ρωμαϊκό δίκαιο). Δεν έχω λοιπόν το δικαίωμα να σιωπήσω, αφού σωπαίνοντας θα εμφανιζόμουν ως αποδεχόμενος ή ανεχόμενος τα όσα γίνονται. Υπάρχουν στη ζωή, την ατομική και την κοινωνική, στιγμές που πρέπει κανείς να πει το μεγάλο «ναι» ή το μεγάλο «όχι».

Σε τέτοιες στιγμές, σαν τις τωρινές, το ουσιώδες είναι, πιστέψτε με, να προστατεύση κανείς τον εαυτό του, όχι από τη δίωξη, αλλά από τον εξευτελισμό. Να περισώση την αξιοπρέπειά του ως ανθρώπου, ως πολίτη, ως επιστήμονα. Και έτσι να περιφρουρήση, επίσης, το κύρος της πανεπιστημιακής έδρας που έχει την τιμή να κατέχη, ιδίως όταν πρόκειται για την έδρα του Συνταγματικού Δικαίου, η οποία, ως έδρα της πολιτικής ελευθερίας, είναι φυσικό, εφόσον βρίσκεται στο ύψος της, να δέρνεται από τις πολιτικές καταιγίδες.

(…) Αν δε το αποψινό μου μάθημα συμβή να είναι το τελευταίο, θα ήθελα να σας παρακαλέσω να κρατήσετε από τη διδασκαλία μου την ουσία της: τη σημασία της πολιτικής ελευθερίας, ως ιστορικής κατακτήσεως για την παραπέρα εξέλιξη του κοινωνικού βίου και ως προϋποθέσεως για τη γενικότερη απελευθέρωση και καταξίωση του ανθρώπου. Και επειδή θεωρία και πράξη είναι αλληλένδετες, το ουσιώδες είναι να μείνη κανείς ελεύθερος, όρθιος και αλύγιστος απέναντι στους καταναγκαστικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς των κρατούντων.

Μην επιτρέψετε να σας εξανδραποδίσουν. Διατηρήστε, μέσα στους ζοφερούς και άρρωστους καιρούς, άγρυπνη και ανυπόταχτη τη σκέψη σας, περιφρουρήστε την άγια υγεία και ρωμαλεότητα της ψυχής σας, κρατήστε στητό και αγέρωχο το ωραίο ανάστημά σας. Και αν η εξουσία, που την συμφέρει να έχη παθητικούς και πολιτικά αδιάφορους υπηκόους, σας πη ότι, έτσι κάνοντας, δεν είστε φρόνιμοι και νομοταγείς πολίτες, αποδείξτε της ότι καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτης, ο συνειδητός, ενεργός και υπεύθυνος πολίτης.

Και θυμίστε της ό,τι ο Περικλής είχε πει στον «Επιτάφιο»: όποιος αδιαφορεί για τα πολιτικά πράγματα του τόπου του είναι όχι φιλήσυχος, αλλ’ άχρηστος, «αχρείος» πολίτης. Και μην ξεχνάτε, στις σημερινές δύσκολες για την πατρίδα μας και το λαό μας περιστάσεις, τα λόγια του ποιητή, ­ και θέλω μ’ αυτά να σας αποχαιρετήσω:

Όσοι το χάλκεον χέρι

βαρύ του φόβου αισθάνονται,

ζυγόν δουλείας, ας έχωσι·

θέλει αρετήν και τόλμην

η ελευθερία

(Ανδρέας Κάλβος , Ωδή Τετάρτη [XIV] Εις Σάμον)

[Αριστόβουλος Μάνεσης, στο τελευταίο του μάθημα επί δικτατορίας. Ιανουάριος 1968]

Ο Αρ.  Μάνεσης υπήρξε πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων (1982-1988), αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και μέλος του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου (1987, 1988). Υπήρξε επίσης μέλος και πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλίου της ελληνικής Βουλής (1988,1989). Το 1993 εκλέχτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.^[3] Το 1998 τιμήθηκε με το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος.

Πέθανε στις 2 Αυγούστου του 2000 σε ηλικία 78 ετών.

Επιμέλεια: Γιώργος Κ. Καββαδίας

 ΣΗΜ. Οι υπογραμμίσεις δικές μου